Χέγκελ και γενική λογική

Θέτω προς διάλογο κάποιους προβληματισμούς μου ως προς το πώς αποτιμάμε τον Χέγκελ. Στις επόμενες μέρες θα ακολουθήσει πολύ πιο εκτεταμένο κείμενο που θα θέτει το θέμα άρσης της αντίθεσης γνωσιολογίας-οντολογίας εντός της επιστήμης της Λογικής.

Στην Εισαγωγή του 57 ο Μαρξ ασκώντας κριτική στον Χέγκελ λέει ότι η ανάβαση από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο είναι «οικειοποίηση του συγκεκριμένου» και όχι «γένεση του συγκεκριμένου»(σελ.67). Ο Χέγκελ στην εισαγωγή της Μεγάλης Λογικής λέει ότι η Λογική «είναι η έκθεση του θεού ,όπως υπάρχει στην αιώνια ουσία του πριν πλασθούν η φύση και ένας πεπερασμένους νους». Ο Ιλιένκοφ αναφέρει το συγκεκριμένο απόσπασμα και το χαρακτηρίζει «αποπροσανατολιστικό»(Διαλ. Λογ. Σελ. 129) αν θέλουμε να κατανοήσουμε τι είναι νόηση στον Χέγκελ και μάλιστα λίγο παρακάτω λέει «Η νόηση ,στην οποία αναφέρεται ο Χέγκελ, αποκαλύπτει τον εαυτό της στα έργα των ανθρώπων με όχι λιγότερη σαφήνεια ,απ’ ότι στις λέξεις ,στις σειρές των όρων και στους συνυασμούς των λέξεων»(στο ίδιο 134). Ένας αμερικανός στοχαστής(Τονι Σμιθ-ασχολείται με λογική του Κεφαλαίου) λέει ότι ο Χέγκελ στην λογική χρησιμοποιεί συχνά τον όρο «θεός» για εκλαϊκευση και είναι σαν να εξετάζει την Ιδέα(3^ο επίπεδο απόλυτου πνεύματος) από την σκοπιά της «παράστασης»(Vorstellung, 2^ο επίπεδο απόλυτου πνεύματος που αντιστοιχεί στην θρησκεία). Ο ίδιος ο Λένιν στα φιλοσοφικά τετράδια λέει ότι στο κεφάλαιο της απόλυτης ιδέας ,όπου θα περίμενε κανείς να μιλά ο Χέγκελ για τον θεό, δεν αναφέρεται ούτε μια φορά η λέξη θεός(σελ. 215).

 Πάμε τώρα στον Βαζιούλιν. Ο Βαζιούλιν ως βασική κατηγορία και ρίζα του εγελιανού ιδεαλισμού θεωρεί την απουσία συγκεκριμένου αντικειμένου και το γεγονός ότι απολυτοποιεί την ταυτότητα υποκειμένου-αντικειμένου και δεν την βλέπει απλώς ως ένα (αναγκαίο)στάδιο στην διαδικασία της γνώσης(Λογική του κεφαλαίου σελ. 41 στο γερμανικό). Από την άλλη όμως η «Λογική του Κεφαλαίου» είναι μία συστηματική συγκριτική μελέτη της λογικής του Χέγκελ με την λογική του Κεφαλαίου, όπου κανείς παρατηρεί αναπόφευκτα ότι ο Χέγκελ(παρά τον ιδεαλισμό του κτλ) έχει οικοδομήσει ένα σύστημα λογικής που λίγο πολύ συμπίπτει με το μαρξικό(παρότι ο Βαζιούλιν αναγνωρίζει κάποιες σοβαρές ελλείψεις στις οποίες θα αναφερθώ συνοπτικά παρακάτω). Ο Βαζιούλιν επαναλαμβάνει σχεδόν το σύνολο των εγελιανών κατηγοριών(της αντικειμενικής λογικής) και διατηρεί και το νοηματικό τους περιεχόμενο. Ακόμα και την πρώτη τόσο αμφιλεγόμενη κατηγορία(Είναι –Μηδέν)  του Χέγκελ ο Βαζιούλιν την χρησιμοποιεί. Υπό τις 3 ακόλουθες παραμέτρους εγείρεται ένα ερώτημα: 1. αν ο Χέγκελ δεν είχε συγκεκριμένο αντικείμενο μελέτης. 2. εφόσον ο Χέγκελ κάνει λογική εν γένει ,η οποία θεωρεί ότι προηγείται του συγκεκριμένου. 3. αν η λογική για τον Βαζιούλιν είναι λογική ενός ειδικού αντικειμένου και η λογική εν γένει συγκροτείται αργότερα(«το δικό μας πρόταγμα έγκειται στη διάκριση του συστήματος της υλιστικής διαλεκτικής εν γένει ,μέσω της μελέτης μιας επιμέρους περίπτωσης της διαλεκτικής και συγκεκριμένα,της διαλεκτικής της κεφαλαιοκρατίας»(Λογ. του Κεφ. Γερμ. σελ.22) ,τότε πως εξηγείται το γεγονός ότι ο Χέγκελ βρήκε τις σωστές κατηγορίες, τους έδωσε το σωστό περιεχόμενο, τις διέταξε σωστά ,κατανόησε σε μεγάλο βάθος την διαλεκτική λογική;;

Αναπόφευκτα λοιπόν εγείρεται και ένα δεύτερο ερώτημα στο οποίο η απάντηση είναι κάπως αιρετική. Μήπως τελικά είναι ορθό να πούμε ότι η καθολική(allgemeine) λογική προηγείται των ειδικών, μερικών(besondere) λογικών που μελετάνε τα επιμέρους επιστημονικά συγκροτημένα αντικείμενα και στην συνέχεια συγκροτείται ως άρνηση της άρνησης η ενική λογική(κατά το πρότυπο της διάταξης των κατηγοριών καθολικό-μερικό-ενικό στην «θεωρία περί της έννοιας»); Αν και με την τσιτατολογία πρέπει να είναι κανείς προσεκτικός, παραθετώ το εξής «Αλλά αντίστροφα, είναι η προσδιοριστικότητα, μέσω της οποίας αυτή η διαμεσολάβηση(1^η άρνηση ΘΛ) της μεθόδου ακολουθεί την πορεία της· αυτή επιστρέφει ,μέσω ενός περιεχομένου σαν μέσω ενός φαινομενικού άλλου της στο ξεκίνημά της(2^Η άρνηση ΘΛ), κατά τρόπο που η ίδια όμως να μην αποκαθιστά απλώς εκείνο το ξεκίνημα ως ένα καθορισμένο ξεκίνημα, αλλά το αποτέλεσμα είναι εξίσου καλά η ανηρημένη προσδιοριστικότητα, κατ’ επέκταση επίσης η αποκατάσταση της πρώτης μη-προσδιοριστικότητας, με την οποία έχει ξεκινήσει η μέθοδος. Αυτή η αποκατάσταση πραγματοποιεί τη μέθοδο ως ένα σύστημα της ολότητας(System der Totalität).»647,648(Θεωρία περί της Έννοιας). Αυτό το απόσπασμα αν το δούμε σε σύνδεση με τα εξής 2: «η καθαρή αλήθεια τότε, ως έσχατο αποτέλεσμα ,γίνεται επίσης το ξεκίνημα μιας άλλης σφαίρας και μιας άλλης επιστήμης» εννοώντας την επιστήμη της φύσης. Η μετάβαση είναι από μία γενική επιστήμη σε μία ειδική, την φιλοσοφία της φύσης(εδώ υπάρχουν νομοτελή όρια για να φτιάξει ο Χέγκελ την ειδική λογική της φυσικής ή της χημείας καθώς αυτές οι επιστήμες δεν είχαν καθαυτές προβεί στην ανάβαση από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο, δηλ. από τη διάνοια στο λόγο και η λογική μέθοδος αφορά το ώριμο αντικείμενο) και μετά στις επιστήμες του πνεύματος και ξανά στην φιλοσοφία ως άρνηση της άρνησης. Άσχετα από τα επιμέρους σφάλματα ο σκελετός είναι αρκετά «υλιστικός». Λέει λοιπόν ότι«…η έννοια ανυψώνεται ως ύπαρξη που ελεύθερη επέστρεψε από την εξωτερικότητα μέσα στον εαυτό της ,αποπερατώνει, μέσω του εαυτού της ,την απελευθέρωσή της μέσα στην επιστήμη του πνεύματος και βρίσκει την ύψιστη έννοια του ίδιου του εαυτού της μέσα στη Λογική επιστήμη ως την καθαρή έννοια που συλλαμβάνει κατανοητικά τον εαυτό της»(656) Θεωρία της Έννοιας. Ουσιαστικά δηλ. ξανασυγκροτεί την Λογική εν γένει ως «σύστημα ολότητας» αυτή τη φορά με βάση τα κεκτημένα των επιμέρους λογικών. Αυτό βέβαια το σχέδιο δεν το υλοποιεί πλήρως ο Χέγκελ και ούτε κατορθώνει να φτιάξει τις επιμέρους λογικές καθώς οι επιμέρους επιστήμες ήταν ανώριμες αλλά το πλάνο του είναι αυτό. Επίσης κάνει το λάθος να θεωρεί ότι το επίπεδο του Λόγου είναι κάτι που ανήκει μόνο στην φιλοσοφία ,ενώ οι φυσικές επιστήμες από τη φύση τους μένουν προσκολημμένες στην διάνοια(γενικότητες) και έτσι προσπαθεί να τις ανασκευάσει από την σκοπιά του Λόγου. Όμως όπως δείχνει το παράδειγμα του Κεφαλαίου του Μαρξ το στάδιο του Λόγου εμφανίζεται σε κάθε ώριμη επιστήμη και όχι μόνο στην φιλοσοφία.

Ένα ακόμα ερώτημα: Εφόσον η λογική είναι επιστήμη θα πρέπει να την πραγματευτούμε με βάση τις κατηγορίες της πρωταρχικής εμφάνισης της ουσίας, της διαμόρφωσης και ωριμότητας. Μήπως με τον Χέγκελ και την γενική λογική του έχουμε την πρωταρχική εμφάνιση; Μήπως η διαμόρφωση είναι οι ειδικές λογικές των επιμέρους επιστημονικά μελετημένων αντικειμένων και τέλος η ωριμότητα «το σύστημα της ολότητας» ως άρνηση της άρνησης; Εννοείται βέβαια ότι πρόκειται για μία διαδικασία ρευστή(ως γίγνεσθαι) όπου η κεκτημένη γνώση προεκβάλλεται στο εισέτι μη εγνωσμένο κτλ.

Να επαναλάβω τέλος κάτι για να μην υπάρχουν παρεξηγήσεις. Ξέρω ότι το να λέει κάποιος ότι προηγείται η γενική λογική φαίνεται ιδεαλιστικό. Αλλά αυτή η σκέψη μου δημιουργείται από το ότι στον Βαζιούλιν η σχέση χέγκελ-«λογ. του Κεφ.» είναι πολύ στενή και αναγνωρίζεται πολύ ισχυρός ορθολογικός πυρήνας στον Χέγκελ. Άρα δεν γίνεται να λέμε ότι για να συγκροτηθεί η Λογική απαιτείται ειδικό αντικειμενο. Μια πρόχειρη εξήγηση του ότι είναι δυνατό να προηγείται η γενική λογική(πέραν του προηγούμενου εμπειρικού επιχειρήματος) στηρίζεται στα εξής 2: μπορείς να συγκροτήσεις τις ορθές κατηγορίες μελετώντας 1. την ιστορία της φιλοσοφίας και πως οι κατηγορίες αναπτύσσονται, οπότε αναγνωρίζεις μια σχετική αυτοτέλεια στην καθαρή σκέψη. 2. (και αυτό είναι το πιο σημαντικό) τα δεδομένα των ανώριμων ακόμα επιστημών(που δεν έχουν κάνει την ανάβαση από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο) αλλά και τα εμπειρικά δεδομένα της ιστορίας και της καθημερινότητας και από εκεί να συγκροτείς τις λογικές κατηγορίες. Άλλωστε η το Είναι ,η ουσία ,το φαινόμενο μπορούν να ανιχνευθούν και σε επιμέρους αντικείμενα(ήδη το Είναι και το Φαίνεσθαι το έχει πιάσει η αρχαία τραγωδία). Αυτή η γενική λογική που συγκρότησε ο Χέγκελ έχει πολλά ελαττώματα, τα οποία εύστοχα επισημαίνει ο Βαζιούλιν:έχει 1 σπείρα αντί για 3, είναι μονής κατεύθυνσης(Είναι –ουσία –φαινόμενο) αντί για διπλής(είναι-ουσία, ουσία-είναι) ,η αντίφαση όταν ωριμάσει δεν καταλύει το αντικείμενο κτλ. Αλλά δεν είχε ελαττώματα η πολιτική οικονομία του Σμίθ και το Ρικάρντο;; Άλλο πράγμα είναι να λέμε ότι η γενική λογική δεν προηγείται της ειδικής και άλλο να λέμε ότι προηγείται αλλά συνιστά το ανώριμο στάδιο της επιστήμης της Λογικής και ως ανώριμο θα πάσχει από ελαττώματα.