Τετάρτη 26 Σεπτεμβρίου 2012

Die Logik der Geschichte


Κάνω εντατικά μαθήματα στα γερμανικά στο Freie Universitaet στο Βερολίνο. Έχω συμμαθητές φοιτητές από όλες τις χώρες του κόσμου ,οι οποίοι δυστυχώς δεν γνωρίζουν σχεδόν τίποτα από  Μαρξ κτλ. Στο μάθημα όμως ανακύπτουν πολιτικές κουβέντες γιατί πολλά κείμενα που κάνουμε  αφορούν την DDR ή την κρίση. Ο καθηγητής μας έβαλε να γράψουμε και να παρουσιάσουμε ένα θέμα που μας ενδιαφέρει. Οπότε έκρινα σκόπιμο να γράψω ένα τέτοιο κείμενο ,ώστε να δώσω κάποιες απαντήσεις και να θέσω ένα πλαίσιο σκέψης(όσο αυτό είναι εφικτό), το οποίο δυστυχώς λείπει από όλους τους συμμαθητές. Φυσικά το κείμενο πέρα από τις γλωσσικές ανεπάρκειες, είναι έτσι φτιαγμένο ώστε να μην είναι πάρα πολύ κουραστικό και άρα σε πολλά σημεία είναι απλουστευτικό ,έως και απλοϊκό, με πάμπολλες ανεπάρκειες. Δεν γινόταν διαφορετικά. Επίσης δεν γίνονται ρητές αναφορές στον Βαζιούλιν ,παρότι υπάρχουν διάχυτα στοιχεία της σκέψης του, γιατί δεν θα βοηθούσε στο σκοπό για τον οποίο γράφτηκε. Εν πάση περιπτώσει το παραθέτω με την επιφύλαξη διορθώσεων...



«Das Bekannte überhaupt ist darum, weil es bekannt ist, nicht erkannt
G.W.F. Hegel, Phänomenologie des Geistes

Vorwort no. 1
All die Leute glauben ,dass in Natur Gesetze es gibt und um die Natur zu erkennen, müssen wir diese Gesetze entdecken. Auf der anderen Seite ist die Mehrheit der Leute besonders skeptikistisch, wenn man von Gesetze in der Gesellschaft redet. Aber die Gesellschaft ist  nicht nur das Produkt der menschliche Erfindungsgabe, aber hauptsächlich ist das Produkt von einer objektive physikohistorische Prozess, der nicht von einzelne Personen abhängt.  „Aber das menschliche Wesen ist kein dem einzelnen Individuum innewohnendes Abstraktum. In seiner Wirklichkeit ist es das Ensemble der gesellschaftlichen Verhältnisse“ K. Marx, Thesen über Feuerbach.  
Vorwort no. 2
Zu Beginn des neunzigen Jahrzehnt hat ein amerikanische Shriftsteller(Francis Fukuyama )“das Ende der Geschichte“ durch eine sehr beruhmte Buch verkündet. Natürlich ging diese Verkündigung um das Ende der Kommunistischen Illusionen und um die Vorherschaft für immer des Kapitalismus, der das Beste von der erreichbare Systeme ist. Damals begünstigte die Konstelation ähnliche Meinungen wegen der Sturz der Sowjetunion. Nach 20 Jahren fragt man sich,wenn in eine neue Konstelation ,wo die Krise immer mehr vertieft, wo der reiche Westwelt verringert(P.I.G.S.[1] sind nicht reich mehr), wo die Lohne weltweit reduzieren(obwohl das Reichtum steigt und die Kluft zwischen Reiche und Arme vergrössert), die Aussage von Fukuyama noch aktuell ist.

Meiner Meinung nach kann man an der Frage der Vorwort no. 2 antworten, wenn man die gennante in der Vorwort no. 1 erweitert. Um zu beweisen, dass Kapitalismus nicht das Ende der Geschichte ist, werden wir die gesellschäftliche Gesetze untersuchen...

Erste Abschnitt


Wir müssen am Anfang erklären, dass in Gesellschaft die Gesetze als Spektrum von Möglichkeiten darstellen. Das bedeutet ,dass in Gesellschaft die Entwicklung als objektive Möglichkeit produziert wird, aber es obliegt der Leute, wenn sie diese Möglichkeit in Wirklichkeit umwandeln. Allerdings haben die Leute im Vergleich zu den Tiere der Vorteil der Freiheit.
Es taucht aber eine wichtige Frage auf. Wie oder wer bestimmt die jerweilige Möglichkeiten. Karl Marx in der Vorwort der „Kritik der Politischen Oekonomie“ schreibt: „In der gesellschaftlichen Produktion ihres Lebens gehen die Menschen bestimmte, notwendige, von ihrem Willen unabhängige Verhältnisse ein, Produktionsverhältnisse, die einer bestimmten Entwicklungsstufe ihrer materiellen Produktivkräfte entsprechen. Die Gesamtheit dieser Produktionsverhältnisse bildet die ökonomische Struktur der Gesellschaft, die reale Basis, worauf sich ein juristischer und politischer Überbau erhebt und welcher bestimmte gesellschaftliche Bewußtseinsformen entsprechen. Die Produktionsweise des materiellen Lebens bedingt den  sozialen, politischen und geistigen Lebensprozeß überhaupt. Es ist nicht das Bewußtsein der Menschen, das ihr Sein, sondern umgekehrt ihr gesellschaftliches Sein, das ihr Bewußtsein bestimmt. Auf einer gewissen Stufe ihrer Entwicklung geraten die materiellen Produktivkräfte der Gesellschaft in Widerspruch mit den vorhandenen Produktionsverhältnissen oder, was nur ein juristischer Ausdruck dafür ist, mit den Eigentumsverhältnissen, innerhalb deren sie sich bisher bewegt hatten. Aus Entwicklungsformen der Produktivkräfte schlagen diese Verhältnisse in Fesseln derselben um. Es tritt dann eine Epoche sozialer Revolution ein. Mit der Veränderung der ökonomischen Grundlage wälzt sich der ganze ungeheure Überbau langsamer oder rascher um“( http://www.mlwerke.de/me/me13/me13_007.htm).
So die Triebkraft der Gesellschaft ist laut Marx die Beziehung der Produktionsverhältnisse mit den Produktivkräfte. Aber warum ist diese zwei Faktore das wichtigste? „Wie Darwin das Gesetz der Entwicklung der organischen Natur, so entdeckte Marx das Entwicklungsgesetz der menschlichen Geschichte: die bisher unter ideologischen Überwucherungen verdeckte einfache Tatsache, daß die Menschen vor allen Dingen zuerst essen, trinken, wohnen und sich kleiden müssen, ehe sie Politik, Wissenschaft, Kunst, Religion usw. treiben können; daß also die Produktion der unmittelbaren materiellen Lebensmittel und damit die jedesmalige ökonomische Entwicklungsstufe eines Volkes oder eines Zeitabschnitts die Grundlage bildet, aus der sich die Staatseinrichtungen, die Rechtsanschauungen, die Kunst und selbst die religiösen Vorstellungen der betreffenden Menschen entwickelt haben, und aus der sie daher auch erklärt werden müssen - nicht, wie bisher geschehen, umgekehrt“ (Friedrich Engels, „Grabrede für K. Marx“ ,http://www.mlwerke.de/me/me19/me19_335.htm).

Zweite Abschnitt


Wir haben schon bestimmt, welche die Triebkraft der Gesellschaft ist. Kömmen wir jetzt zur Geschichte der Gesellschaft.
Viele Leute sehen die Geschichte als eine Sammlung von zufalligen Ereignissen. Natürlich, wenn man diese Blickwinkel hat, ist für ihn die Geschichte etwas unbegreifbar. Aber ,wenn wir unsere Realität nicht verstehen können, dann wir nehmen gezwungenermassen diese Realität als gegeben und unveränderlich an.

Erste Moment der Gesellschaft: Die vor-klassengesellschafte oder besser die ursprungliche Austreten der Menschheit.


In diesen Gesellschafte lebten die erste Menschen für tausende Jahren. Was diese Gesellschafte ausmacht, ist die Inexistenz von personlichen Eigentum. Warum war es passiert? Denn die Menschen konnten nur die unerlassige Güter produzieren. Die Produktivkräfte(technische und technologische Kenntnisse) waren in diesen Zeit so wenig entwickelt, dass die Menschen all die produzierte Lebensmitteln verbrauchten und es blieb kein überschuss. In Wirklichkeit waren die Menschen damals nicht Produzente ,sondern hauptsächlich konsumieren sie entweder als Jäger oder als Lebensmittelsammler.
Stufenweise fangen die Menschen die Erde zu bebauen und Tiere zu zähmen an. Durch die Landwirtschaft und die Viehzucht konnten sie grössere Quantitäte von Lebensmitteln produzieren.  Ebenfalls verbesserten sie die Handwerkzeuge immer mehr(sie waren hauptsächlich von Stein). Unglücklicherweise war dieser Uberschuss nicht für alle genug und fangten Konflikte unter den Menschen über die Verteiligung desjenigen an. Durch diese Konflikte ubergehen wir zu Sklaverei.

Zweite Moment der Gesellschaft: Die Klassengesellschafte(Sklaverei, Feudalherrschaft, Kapitalismus)


So bemerken wir ,dass eine Entwicklung in die Produktivkräfte(Uberschuss) als Folge eine Veränderung in den Produktionsverhältnisse(bevor gas es kein Eigentum und in die Sklaverei gibt es Eigentum auf dieselbe Menschen) hatte. Während der Sklaverei war der Sklave ähnlich zu Objekt und deswegen Aristoteles nannte den(«ομιλούν εργαλείον», „talking tool”). Die Sklaverei war die schlechste Ausnutzung des Menschen von Menschen.
Das Ubergehen von Sklaverei zu Feudalherrschaft bestätigt noch einmal die materialistischen Geschichtsauffassung. Allmählich hortete die Menschheit nicht mehr Holzhandwerkzeuge und Steinhandwerkzeuge zu benutzen auf und die Eisernehandwerkzeuge begannen  vorzuherrschen. Diese entwickelte Handwerkzeuge ermoglichten die Menschen nicht nur die Fruchtbare Böden zu bebauen ,sondern auch andere Böden. Die Sklave waren ungeeingend sowohl für die Handhabung komplizierteren Handwerkzeugen ,als auch für die bebauung sehr grössen Böden. So taucht die Feudalherrschaft auf. Fölglich führtet eine Veränderung in den Produktivkräften zu einem Sturz in den Produktionsverhältnisse.
In der Feudalherrschaft gab es zwei hauptsächliche Klasse, die Lenhsherrn und die Leibeigen. Die letzte waren frei aber verbundete mit dem Feudo und mussten einige Leistungen zu dem Lehnsherr bieten. In dieser Gesellaschaft gab es auch eine dritte Klasse die Handwerker, die schrittweise und besonders nach die „Entdeckungen“ grosse Kapitale anzuhaüfen beginnen. Auf der anderen Seite entfremdeten viele Bauere von ihren Felde und zu grössen Stadte kamen ,um Job zu finden. So haben wir einerseits Geldbisitzere ,die ihre Geld investieren wollen, und andererseits Arbeitere ,die kein Eigentum ausser ihre Arbeitskraft besitzen. Die letzte verkaufen den Geldbesitzere ihre Arbeitskraft und so dass die Arbeitskraft Ware bekommt. Die oben genannte ist die Hauptbeziehung von Kapitalismus.
Kapitalismus ist die letze ausnutzliche(manipulierte) System. Warum? Kann man fragen. Denn in Kapitalismus ermöglicht die Produktion von unendlichen Guten zum ersten Mal in der Geschichte der Meschenheit. Offenkündig gilt es ,wenn die Menschen eine rationalere Verteilung machen. Ebenfalls macht die Wissenschaft Fortschritte immer mehr und die Produktivität der Arbeits kann ständig verbessern. Aber in Kapitalismus sind trotz der riesigen Reichtum die 2/3 der Menschen arm. Allerdings werden immer mehr Leute wegen der Krise arm.
Das Problem ist ,dass diese Phänomene immanent zu Kapitalismus sind und nicht einfach zufällig. In Kapitalismus bemerkt man eine Widerspruch, eine Widerspruch zwischen Produktivkräfte und Produktionsverhältnisse. Einerseits produzieren das ganze Reichtum und andererseits eignen sich nur wenige Leute dieses Reichtum an. Viele Leute würden behaupten, dass der Geldbesitzer das Geld hat und ohne ihn(oder ohne seines Risiko) keine Investition es gibt. Es eine zweite Erwiderung: 1) Diese Behauptung setzt die Bedingungen in Kapitalismus als ewig voraus und macht den logischen Fehler, das „Petitio Principii“ (circular reasoning,argument) heisst. 2) Obwohl der Kapitalist Geld besitzt, wird keine Verwertung des Vorgeschossenes Kapitals ohne Verbrauch der Arbeitskraft. Und hat der Kapitalist kein Profit ohne die Ausbeutung der Arbeitskraft, nämlich gibt es kein Profit ohne Mehr-wert.

Dritte Abschnitt : „Was tun?“


 Wir leben in eine Zeitalter, die von die Krise bestimmt. Während einer Krise ist leichter für die Menschen die Nachteile der Kapitalismus zu bemerken(und verstehen). Im Wirklichkeit handelt es nicht um Nachteile, sondern um Widersprüche ,die während der Krise zuspitzen.
Meiner Meinung nach wird die heutige Krise immer mehr verschärfen. Die Politik der europaischen Regierungen richten auf die Verringerung der Arbeitskosten(Lohne) ,damit die europaische Wirtschaft wettbewerbfähiger gegen Asia und USA wird. Aber es geht um eine Konkurrenz für die niedrichste Lohne. Die Krise ist für diese nur eine „Gelegenheit“ für Privatisierungen und neuliberalische Experimente. Diese Politik war allerdings die offiziele Politik der EU seit Maastricht, aber wegen der Krise beschleunigt. Diese Politik zerstört die kleinbürgeliche Klasse und ins Elend bring die Arbeitsklasse. Was die Krise nachgewiesen hat, ist, dass sonst während dieser die Kluft zwischen Reiche und Arme vergrössert.  Und Griechenland, Spannien, Portugal ,Italien sind nur der Anfag. Die Luftverschmutzung allmählich weitet nach Nord aus...
 Je die Situation verschlechtert, desto die Arbeiter fühlen ,dass Kapitalismus stürzen müss. Die Arbeiterparteien und besonders die Kommunistischen Parteien beitragen zu der Vergegenwärtigung von der Arbeiter dieser Perspektive. Durch die Sturz des Kapitalismus wird die Gesellschaft besitzerin der Produktionmitteln(Betriebe,Fabrike usw.) und produziert nicht für Profit ,sondern für die Allgemeinheit. Ferner gibt es bereits in Kapitalismus Tedenzen für Automatisierung der Produktion, so dass die Möglichkeit für die Verschräckung der Handarbeit herausbilden. Hiermit können die Menschen nicht mit langweilige Arbeiten sich beschäftigen ,sondern mit Arbeiten ,die sowohl zur Bildung der allgemeinen Kultur als auch zur Entwicklung der Menschen als vollständige Personlichkeiten beitragen.




[1] Diese schöne Ausdruck gehört zu den mainstream Journalisten und es bedeutet Portugal,Ireland,Griechenland ,Spanien. 

Τρίτη 25 Σεπτεμβρίου 2012

Απόσπασμα από Grundrisse ,τ. 2ος, σελ. 533-536



[Πάγιο κεφάλαιο. Μετάθεση των εργατικών δυνάμεων σε
δυνάμεις τον κεφαλαίου, τόσο στο πάγιο όσο και στο
κυκλοφορούν κεφάλαιο. - Σε ποιο βαθμό το πάγω
κεφάλαιο (μηχανή) δημιουργεί αξία. - Λώντερνταιηλ. - Η μηχανή προϋποθέτει μάζα εργατών.]


1)τα αστεράκια είναι άνω τελείες

Η πλήρης λοιπόν ανάπτυξη του κεφαλαίου - μ' άλλα λόγια, τότε μόνο το
κεφάλαιο τοποθέτησε τον τρόπο παραγωγής που του αντιστοιχεί -
συντελείται μόνο από τη στιγμή που το μέσο εργασίας δεν καθορίζεται μόνο τυπικά
σαν πάγιο κεφάλαιο, αλλά έχει αρθεί στην άμεση μορφή του, και το πάγιο
κεφάλαιο προβάλλει μέσα στην παραγωγική διαδικασία σαν μηχανή
απέναντι στην εργασία* ολόκληρη όμως η παραγωγική διαδικασία όχι σαν
υποταγμένη στην άμεση επιδεξιότητα του εργάτη, αλλά σαν τεχνολογική
εφαρμογή της επιστήμης. Η τάση του κεφαλαίου είναι άρα να δίνει επιστημονικό
χαρακτήρα στην παραγωγή, και η άμεση εργασία υποβαθμίζεται σε απλό
συνθετικό στοιχείο αυτής της διαδικασίας. Όπως στη μετατροπή της αξίας
σε κεφάλαιο, έτσι και στην παραπέρα ανάπτυξη του κεφαλαίου, φαίνεται
καθαρά πως το κεφάλαιο από τη μια μεριά προϋποθέτει μια ορισμένη,
ιστορικά δοσμένη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων - ανάμεσα σ' αυτές και
της επιστήμης - κι από την άλλη τις ωθεί και τις αναγκάζει να αναπτυχθούν. Η ποσοτική έκταση και η δραστικότητα (εντατικότητα) της ανάπτυξης του
κεφαλαίου σαν πάγιου κεφαλαίου δείχνει άρα και γενικά τον βαθμό που το
κεφάλαιο έχει αναπτυχθεί σαν κεφάλαιο - σαν η εξουσία πάνω στη ζωντανή
εργασία - και έχει υποτάξει στον εαυτό του την παραγωγική διαδικασία
γενικά. Επίσης και από την άποψη ότι το πάγιο κεφάλαιο εκφράζει την
συσσώρευση των αντικειμενοποιημένων παραγωγικών δυνάμεων όπως και
της αντικειμενοποιημένης εργασίας. Το κεφάλαιο δίνει στον εαυτό του την
επαρκή γι αυτό μορφή - σαν αξία χρήσης μέσα στην παραγωγική
διαδικασία - μόνο στα μηχανήματα και τις άλλες υλικές μορφές ύπαρξης του
πάγιου κεφαλαίου, όπως τους σιδηρόδρομους κλπ. (θα ξαναγυρίσουμε σ'
αυτές)· αυτό όμως δεν σημαίνει καθόλου πως αυτή η αξία χρήσης - τα μηχανήματα καθαυτά - είναι κεφάλαιο, ή πως η υπόσταση τους σαν μηχανήματα
ταυτίζεται με την υπόσταση τους σαν κεφάλαιο* όπως και ο χρυσός δεν θα
έπαυε να έχει την αξία χρήσης του σαν χρυσός τη στιγμή που δε θάταν πια
χρήμα. Τα μηχανήματα δεν χάνουν την αξία χρήσης τους από τη στιγμή που
παύουν να είναι κεφάλαιο. Το γεγονός ότι τα μηχανήματα είναι η πιο πρόσφορη μορφή της αξίας χρήσης του πάγιου κεφαλαίου δεν σημαίνει
καθόλου πως η υπαγωγή στην κοινωνική σχέση του κεφαλαίου είναι η πιο
πρόσφορη και η τελευταία κοινωνική σχέση παραγωγής για την εφαρμογή των
μηχανημάτων.
Στο μέτρο που το κεφάλαιο τοποθετεί τον χρόνο εργασίας - την απλή
ποσότητα εργασίας - σαν μοναδικό αξιοκαθοριστικό στοιχείο, στον ίδιο
βαθμό εξαφανίζεται η άμεση εργασία και η ποσότητα της σαν η καθοριστική
αρχή της παραγωγής - της δημιουργίας αξιών χρήσης - και υποβαθμίζεται:
τόσο ποσοτικά - μειώνεται η αναλογία της - όσο και ποιοτικά, σαν ένα
απαραίτητο βέβαια αλλά δευτερεύον συνθετικό στοιχείο απέναντι στη γενική επιστημονική εργασία, την τεχνολογική εφαρμογή των φυσικών
επιστημών από τη μια μεριά, όπως και τη γενική παραγωγική δύναμη που
προέρχεται από την κοινωνική διάρθρωση μέσα στη συνολική παραγωγή - που
εμφανίζεται σαν φυσικό χάρισμα της κοινωνικής εργασίας (παρόλο που
είναι ιστορικό προϊόν). Έτσι το κεφάλαιο δουλεύει για την ίδια του τη διάλυση σαν μορφής που κυριαρχεί στην παραγωγή(αυτό που εννοεί εδώ ο Μαρξ είναι ότι όσο η επιστήμη ως γενική διάνοια ενσωματώνεται στην παραγωγή με τη μορφή του παγίου κεφαλαίου ,τόσο μειώνεται περιόριζεται η αξία της ζωντανής εργασίας. Αυτής δηλ. που με την εκμετάλλευση της οποίας αναπαράγεται ο Καπιταλισμός. Έτσι η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων ναρκοθετεί νομοτελώς την ίδια την κοινωνική σχέση παραγωγής στα πλαίσια της οποίας δρομολογείται αυτή η ανάπτυξη. Αυτή είναι η αντίθεση ανάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις και στις παραγωγικές σχέσεις, εν προκειμένω ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και στην ατομική ιδιοποίηση.  ).
Αν έτσι, από τη μια μεριά, η μετατροπή της παραγωγικής διαδικασίας
από την απλή εργασιακή διαδικασία σε μια επιστημονική διαδικασία, που
υποτάσσει και χρησιμοποιεί τις φυσικές δυνάμεις και τις δραστηριοποιεί
στην υπηρεσία των ανθρώπινων αναγκών, εμφανίζεται σαν ιδιότητα του
πάγιου κεφαλαίου απέναντι στη ζωντανή εργασία* αν η μεμονωμένη
εργασία παύει ολότελα να εμφανίζεται σαν παραγωγική, κι αντίθετα, είναι
παραγωγική μόνο στις κοινές εργασίες που υποτάσσουν τις φυσικές δυνάμεις,
κι αυτή η ανύψωση της άμεσης εργασίας σε κοινωνική εμφανίζεται σαν
αναγωγή της ξεχωριστής εργασίας σε αδυναμία απέναντι στη συλλογικότητα
που συγκεντρώνεται και αντιπροσωπεύεται στο κεφάλαιο*...Το πάγιο κεφάλαιο, στον προσδιορισμό του σαν μέσου παραγωγής, με
επαρκέστερη μορφή τα μηχανήματα, παράγει αξία - δηλαδή αυξάνει την
αξία του προϊόντος - μονάχα από δυο απόψεις: 1) στο μέτρο που έχει αξία
που είναι δηλαδή κι αυτό προϊόν της εργασίας, ορισμένη ποσότητα
εργασίας σε αντικειμενοποιημένη μορφή* 2) στο μέτρο που αυξάνει την αναλογία
της υπερεργασίας προς την αναγκαία εργασία, αυξάνοντας την παραγωγική
δύναμη της εργασίας κι έτσι δίνοντας στην εργασία τη δυνατότητα να
δημιουργεί σε συντομότερο χρόνο μεγαλύτερη μάζα από προϊόντα αναγκαία
για τη συντήρηση του ζωντανού εργατικού δυναμικού.(Με βάση λοιπόν το δεύτερο αυτό μαρξικό επιχείρημα, μπορεί κανείς να απαντήσει σε ανθρώπους που βλέπουν ότι ο πλούτος των κεφαλαιοκρατών αυξάνεται με μεγαλύτερη ταχύτητα στην περίοδο της εκμηχάνισης. Αυτό δεν οφείλεται λοιπόν στο ότι τα μηχανήματα παράγουν νέα αξία, αλλά στο ότι αυξάνεται το ποσοστό σχετικής υπεραξίας. Μείωνεται δηλαδή ο χρόνος που χρειάζεται ο εργάτης για να παράξει τα προς το ζην(αναπαραγωγή εργατικής δύναμης) και όλος ο υπόλοιπος χρόνος είναι για το αφεντικό. Αυτό που πρέπει να γίνει κατανοητό είναι ότι η αξία που παράγεται παραμένει σταθερή. Η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας που συντελείται μέσω των μηχανών αλλάζει απλά την αναλογία ανάμεσα στην αξία της εργατικής δύναμης και στην υπεραξία που αν τις αθροίσουμε μας κάνουν την αξία του προϊόντος. Επιπλέον εδώ πρέπει να τονίσουμε μια σημαντική διάκριση που κάνει ο Μαρξ στο Κεφάλαιο: άλλο αξία της εργατικής δύναμης, άλλο τιμή της εργατικής δύναμης και αντίστοιχα άλλο το ποσοστό της υπεραξίας και άλλο το ποσό της υπεραξίας. Με άλλα λόγια  αν αυξηθεί η παραγωγικότητα της εργασίας ,τότε πέφτει η αξία της εργατικής και έτσι αυξάνεται το ποσοστό της υπεραξίας, αφού αλλάζει ο αριθμητής(α.ε.δ.+υ/αξία εργάσιμης μέρας). Όμως λόγω της ταξικής πάλης μπορεί η τιμή της εργατικής δύναμης να παραμείνει σταθερή και έτσι η αναλογία ανάμεσα στην αξία και υπεραξία να παραμείνει σταθερή, παρότι και το ποσό της υπεραξίας έχει αυξηθεί. Με βάση αυτή λοιπόν τη διαφορά κάνω την εξής σκέψη: οι κεφαλαιοκράτες παρότι το ποσό της υπεραξίας συνεχίζει να αυξάνεται, λόγω της πτώσης του μέσου ποσοστού κέρδους, επιχειρούν με όλη αυτή την επίθεση στις εργασιακές σχέσεις να αυξήσουν το ποσοστό της υπεραξίας, έτσι ώστε να αντισταθμίσουν την πτώση του ποσοστού κέρδους. Φυσικά το ποσοστό κέρδους είναι ένα πιο σύνθετο μέγεθος από αυτό της υπεραξίας και άρα η υπεραξία(ως ποσό και ως ποσοστό) είναι μόνο ένα μέγεθος· παρόλα αυτά είναι σε τελική ανάλυση το βασικό.  ) Είναι λοιπόν
απόλυτος παραλογισμός η αστική φρασεολογία πως ο εργάτης μοιράζεται το προϊόν με τον κεφαλαιοκράτη επειδή αυτός ο τελευταίος, με το πάγιο κεφάλαιο
(που άλλωστε είναι κι αυτό προϊόν της εργασίας, και δεν αποτελεί παρά
ξένη εργασία που το κεφάλαιο απλά ιδιοποιήθηκε), του διευκολύνει την
εργασία (αντίθετα - με τη μηχανή στερεί από την εργασία κάθε αυτοτέλεια
και κάθε ελκυστικό χαρακτήρα) ή συντομεύει την εργασία του. Αντίθετα, το
κεφάλαιο χρησιμοποιεί τη μηχανή μόνο στο βαθμό που αυτή επιτρέπει στον
εργάτη να δουλέψει μεγαλύτερο μέρος του χρόνου του για το κεφάλαιο, να
αντιμετωπίσει μεγαλύτερο μέρος του χρόνου του σαν όχι δικό του, να
δουλέψει περισσότερο για κάποιον άλλο. Μ' αυτή τη διαδικασία μειώνεται
πραγματικά στο ελάχιστο η εργασία που χρειάζεται για την παραγωγή ενός
ορισμένου αντικειμένου, αλλά μόνο για να αξιοποιηθεί η μέγιστη ποσότητα
εργασίας στον μέγιστο αριθμό τέτοιων αντικειμένων. Η πρώτη πλευρά έχει
σημασία, γιατί εδώ το κεφάλαιο - χωρίς καμιά τέτοια πρόθεση - μειώνει την
ανθρώπινη εργασία, την δαπάνη δύναμης, στο ελάχιστο. Απ' αυτό θα
επωφεληθεί η απελευθερωμένη εργασία, και αποτελεί τον όρο για την απελευθερωσή της. Απ' όσα ειπώθηκαν φαίνεται καθαρά ο παραλογισμός του Λώ-
ντερνταιηλ, όταν θέλει να κάνει το πάγιο κεφάλαιο μια ανεξάρτητη από τον
χρόνο εργασίας, αυτοτελή πηγή αξίας. Αποτελεί τέτοια πηγή μόνο στο
βαθμό που είναι κι αυτό το ίδιο αντικειμενοποιημένος χρόνος εργασίας, και στο
βαθμό που τοποθετεί χρόνο υπερεργασίας. Και τα ίδια τα μηχανήματα, για
να χρησιμοποιηθούν προϋποθέτουν ιστορικά - δες πιο πάνω Ραίηβενστοουν -
περίσσια χέρια. Μόνο εκεί που υπάρχει αφθονία εργατικών δυνάμεων
παρεμβάλλονται τα μηχανήματα, για να αντικαταστήσουν εργασία. Μόνο στη
φαντασία των οικονομολόγων τα μηχανήματα υποβοηθούν τον ξεχωριστό
εργάτη. Μόνο με μάζες εργατών μπορούν να λειτουργήσουν τα μηχανήματα*
και η συγκέντρωση των εργατών απέναντι στο κεφάλαιο αποτελεί, καθώς
είδαμε, μια από τις ιστορικές του προϋποθέσεις. Τα μηχανήματα δεν
παρεμβάλλονται για να αναπληρώσουν εργατική δύναμη που λείπει, αλλά για να
μειώσουν την μαζικά διαθέσιμη εργατική δύναμη στο αναγκαίο της μέτρο.
Τα μηχανήματα εμφανίζονται μονάχα εκεί που το εργατικό δυναμικό
υπάρχει σε μαζική κλίμακα. (Να ξαναγυρίσουμε σ' αυτό το σημείο.)
Ο Λώντερνταιηλ πιστεύει πως έκανε μεγάλη ανακάλυψη: ότι τα
μηχανήματα δεν αυξάνουν την παραγωγική δύναμη της εργασίας γιατί, αντίθετα,
την αντικαθιστούν, ή κάνουν αυτό που δεν μπορεί να εκτελέσει με τις δικές
της δυνάμεις η εργασία. Ανήκει στην έννοια του κεφαλαίου πως η αυξημένη
παραγωγική δύναμη της εργασίας έχει τοποθετηθεί, αντίθετα, σαν αύξηση
μιας δύναμης έξω από την εργασία και σαν δική της αποδυνάμωση. Το μέσο
εργασίας δίνει αυτοτέλεια στον εργάτη - τον κάνει ιδιοκτήτη. Τα
μηχανήματα - σαν πάγιο κεφάλαιο - του στερούν την αυτοτέλεια, τον κάνουν
αντικείμενο ιδιοποίησης. Αυτή η επίδραση των μηχανημάτων ισχύει μόνο στο
βαθμό που αυτά καθορίζονται σαν πάγιο κεφάλαιο· και σαν τέτοιο τα καθορίζει
αποκλειστικά το γεγονός ότι ο εργάτης σχετίζεται προς αυτά σαν μισθωτός
εργάτης, και το ενεργό άτομο γενικά σαν απλός εργάτης.


Δευτέρα 24 Σεπτεμβρίου 2012

Α. Ο άμεσος λόγος

Αναρτώ το πρώτο μέρος από τον (μαθηματικό)"λόγο ή ποσοτική σχέση" ,που συνιστά στην μεγάλη Λογική το τρίτο κεφάλαιο της Ποσότητας. Το πρώτο αυτό μέρος λέγεται "άμεσος λόγος".

Η κατανόηση των συγκεκριμένων κομματιών είναι τουλάχιστον για τον γράφοντα εξαιρετικά δύσκολη, οπότε μπορεί να υπάρχουν και λάθη.





Λόγος ή ποσοτική σχέση
Ο Λόγος είναι ένα κλάσμα και άρα αποτελείται από έναν αριθμητή και έναν παρανομαστή.

Η απειρία του κβαντου είναι το αρνητικό επέκεινα του κβάντου, ένα επέκεινα που το κβάντο περιέχει.

Ο ποιοτικός προσδιορισμός του κβάντου είναι ότι «απλά αναφέρεται στο επέκεινά του…και αυτό το επέκεινα είναι αρχικά απλώς ένα άλλο κβάντο» . Το καθένα αποκτά την προσδιοριστικότητά του σε αυτή την αναφορά προς το άλλο και ταυτόχρονα εντός αυτής της ετερότητας επιστρέφουν στον εαυτό τους. «Το άλλο συνιστά την προσδιοριστικότητα καθενός…στο άλλο του,το οποίο είναι ένα άλλο κβάντο ,αυτό βρίσκει τον εαυτό του».  Άρα το επέκεινα δεν είναι απλά κάτι αόριστο, αλλά είναι το άλλο του εκάστοτε κβάντου. «Το κβάντο δεν βρίσκεται μόνο σε σχέση ,αλλά το ίδιο τίθεται ως σχέση· είναι ένα κβάντο ως τέτοιο το οποίο έχει αυτήν την ποιοτική προσδιοριστικότητα στον εαυτό του…σε αυτή την εξωτερικότητα το κβάντο επιστρέφει μόνο στον εαυτό του και είναι έτσι άπειρο εντός αυτού.» 271

Α)ΑΜΕΣΟΣ ΛΟΓΟΣ(σελ. 272,273)

Στο άμεσο στάδιο του λόγου υπάρχει μία αντίφαση ανάμεσα στην  εξωτερικότητα και την αυτοαναφορά. Ο λόγος είναι ένα κλάσμα. Ο εκθέτης είναι η σχέση αυτών των δύο κλασμάτων.
1. Ας φανταστούμε ένα κλάσμα(8/4). Το κλάσμα αυτό αποτελείται από δύο κβάντα. Το καθένα από αυτά εντός του λόγου(Verhältnis) αποκτά την προσδιοριστικότητά του μέσα στην αμοιβαία σχέση με το άλλο. Όμως υπάρχει ένα τρίτο κβάντο το οποίο συνιστά την προσδιοριστικότητα και των δύο κβάντων[1]. Το κβάντο αυτό ο Χέγκελ το ονομάζει εκθέτη(Exponent) και δεν είναι άλλο από το πηλίκο του κλάσματος, εν προκειμένω το 2.

2. Ο εκθέτης φέρει μέσα του τη διαφορά,την ετερότητα και αυτό τον καθιστά "ένα ποιοτικά προσδιορισμένο κβάντο".

Στην ίδια παράγραφο ο Χέγκελ επαναλαμβάνει την σχέση της ενότητας και του πλήθους στο επίπεδο του κβάντου(δηλ. της σχέση που είχαν στο δεύτερο κεφάλαιο της ποιότητας).  Στο στάδιο του αριθμού κάναμε λόγο για ενότητα και πλήθος. Όμως τα δύο αυτά στάδια ήταν εξωτερικά μεταξύ τους. Όπως είχαμε επισημάνει στο δεύτερο κεφάλαιο της ποσότητας(το κεφάλαιο περί Quantum) υπήρξε μία κλιμάκωση της σχέσης πλήθος-ενότητα μέσα από την ανάπτυξη των 3 πράξεων της αριθμητικής. Έτσι από εκεί που το πλήθος και η ενότητα ήταν αδιάφορα μεταξύ τους και εξωτερικά στην πρόσθεση, φθάσαμε στην δύναμη όπου αυτά βρίσκονται σε ισότητα μεταξύ τους.

Στο προηγούμενο κεφάλαιο το πλήθος και η ενότητα ήταν στιγμές του κβάντου(του αριθμού). «Τώρα» στο λόγο, κάθε μία από αυτές τις στιγμές είναι η ίδια κβάντο από μόνη της. Μάλιστα ο Χέγκελ λέει ότι «προσδιορισμοί της ύπαρξης του κβάντου που λειτουργούν ως οριοθετήσεις ενάντια στην σε άλλη περίπτωση εξωτερική, αδιάφορη προσδιοριστικότητα της ποσότητας». Παίζουν ένα ρόλο δηλ. ο οποίος αντισταθμίζει την εξωτερικότητα εντός της ποσότητας.  

Ο εκθέτης είναι ο ίδιος ως απλή προσδιοριστικότητα η διαφορά της ενότητα και του πλήθους και «έχει το νόημα των δύο προσδιορισμών(πλήθος,ενότητα Θ.Λ.) άμεσα εντός του». Πρώτον, όταν η μία πλευρά του λόγου(8/4) εκλαμβάνεται ως ενότητα, τότε το πλήθος είναι το κβάντο του ίδιου του εκθέτη. Δεύτερον, «είναι απλή προσδιοριστικότητα ως η ποιοτική στιγμή των δύο πλευρών του λόγου». Αυτό σημαίνει ότι εξασφαλίζει την διατήρηση της σχέσης ανάμεσα στα ποσά, ρόλος που υπερβαίνει την ποσοτική αδιαφορία και γι’ αυτό χαρακτηρίζεται από τον Χέγκελ ως «ποιοτικός». Με αυτήν του την ιδιότητα ο εκθέτης στην πραγματικότητα εκτός από πλήθος είναι και ενότητα. Αν δηλ. στην σχέση 8/4=2 αλλάξει το 8 και γίνει 12 ,τότε ο εκθέτης έρχεται να αποκαταστήσει την τάξη. Πώς το πετυχαίνει αυτό; Με το να παραμένει σταθερός. Έτσι το 4 γίνεται 6 ,ώστε 12/6=2. Ο εκθέτης είναι η προσδιοριστικότητα του λόγου, που μένει σταθερή όταν όλα γύρω του αλλάζουν. «Όταν το κβάντο της μιας πλευρά προσδιορίζεται, το άλλο είναι επίσης προσδιορισμένο από τον εκθέτη και είναι εντελώς αδιάφορο πως ο προσδιορίστηκε το πρώτο». Έτσι η μία πλευρά διατηρώντας την αδιαφορία(εν μέρει) μπορεί να είναι οποιοδήποτε κβάντο αλλά λόγω του εκθέτη ,ο λόγος παραμένει αμετάβλητος(8,12,16,20/4,6,8,10=2).

3. Στο δεύτερο στάδιο η ενότητα και το πλήθος διασπάστηκαν στις δύο πλευρές του λόγου. Όμως όπως φάνηκε «στην πραγματικότητα οι δύο συνιστούν μόνο ένα κβάντο». Η ενότητα αλλάζει ως κβάντο αλλά λόγω του εκθέτη(πλήθος) διατηρείται ως ενότητα. Η ανεξαρτησία των πλευρών αναιρείται καθαυτή.

Αν και ο εκθέτης φέρει μέσα του τους προσδιορισμούς της ενότητας και του πλήθους όπως φάνηκε στα παραπάνω, δεν συνιστά "πλήρες" κβάντο και αυτό γιατί η ενότητα και το πλήθος δεν συνιστούν σε ενότητα αλλά διάζευξη. Εδώ ο Χέγκελ φέρνει ένα παράδειγμα για να εξηγήσει ότι ο εκθέτης δεν έχει σταθερή φύση και μπορεί να είναι είτε πλήθος είτε ενότητα. Η σχέση Α/Β=Γ με εκθέτη το Γ, μπορεί να γραφεί και ως εξής Α/Γ=Β, οπότε εδώ παρότι ο λόγος παραμένει σταθερός ,ο εκθέτης μεταβάλλεται από πλήθος σε ενότητα. Υπάρχει δηλαδή μία τυχαία μετάβαση του εκθέτη από το πλήθος στην ενότητα και αντίστροφα. «Ως εκθέτης , συνεπώς, αυτό το πηλίκο δεν τίθεται για αυτό που έπρεπε να είναι ,δηλ. ως το προσδιορίζον τον λόγο, ή η ποιοτική ενότητα του λόγου. Τίθεται ως τέτοιο μόνο στο βαθμό που έχει την αξία να είναι ενότητα των δύο στιγμών, της ενότητας και του πλήθους».  Αλλά αυτές οι πλευρές παρότι από την μία βρίσκονται σε ενότητα ,όπως φάνηκε παραπάνω και λειτουργούν ως ένα κβάντο ,από την άλλη παραμένουν ατελή κβάντα.
«Εφόσον ο εκθέτης έχει τη σταθερότητα την οποία τα άλλα κβάντα δεν είχαν, πρέπει να είναι διακριτός από αυτά. Αλλά στον άμεσο λόγο αυτό δεν γίνεται, εφόσον ο εκθέτης αντικαθίσταται από τα σχετιζόμενα με αυτόν κβάντα. Πρέπει να αναζητήσουμε συνεπώς ένα άλλο είδος λόγου, όπου ο εκθέτης ξεχωρίζει από τη φύση της σχέσης»(σελ. 64,65 A commentary on hegels logic, J. McTaggart )





[1] «Υπάρχει μόνο μία προσδιοριστικότητα ή όριο και για τα δύο, μία που είναι η ίδια κβάντο, δηλαδή ο εκθέτης του λόγου.»272

Πέμπτη 20 Σεπτεμβρίου 2012

Επιστημολογία



Πρόκειται για μία εργασία στα πλαίσια μαθήματος στο μεταπτυχιακό που κάνω. Οι ερωτήσεις είναι του Αριστείδη Μπαλτά. Οι απαντήσεις έπρεπε να έχουν συγκεκριμένο μέγεθος ,εξ' ου και είναι σύντομες και λίγο σχολικές. Αλλά νομίζω ότι παρέχουν κάποιες πληροφορίες και με αυτό το σκεπτικό τις αναρτώ...


1η ερώτηση
Ανάμεσα στα άλλα , ασκήθηκε κριτική στο Λογικό Εμπειρισμό μέσω της κριτικής στην επαγωγή , μέσω της λεγόμενης "θέσης Duhem –Quine ", και μέσω της θέσης ότι η παρατήρηση είναι "εμποτισμένη" με θεωρία. Πώς η προσέγγιση του Κουν ενσωματώνει όλες αυτές τις κριτικές στο δικό της πλαίσιο;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Οι δύο βασικοί στόχοι του λογικού θετικισμού είναι οι εξής:
1) Η λογική ανάλυση της έγκυρης γνώσης: επειδή, όμως στους κόλπους της θετικιστικής παράδοσης η έγκυρη γνώση ταυτίζεται με την επιστήμη ,ο πρώτος στόχος γίνεται: η ανάλυση της λογικής της επιστήμης.
2) η εμπειρική θεμελίωση της επιστήμης, αίτημα που οδηγεί στην οριοθέτηση ανάμεσα σε επιστήμη και μεταφυσική.[1]

Τα ερωτήματα της μεταφυσικής δεν μπορούν να επαληθευτούν και άρα όπως το διατύπωσε ο Wittgenstein είναι «α-νόητα», δηλ. δεν έχουν νόημα και άρα αυτές οι προτάσεις δεν μπορούν να πάρουν καν τιμή αλήθειας ή ψεύδους. Κατά τον λογικό εμπειρισμό η αυθεντικά επιστημονική φιλοσοφία είναι εφικτή μόνον ως λογική ανάλυση της γλώσσας της επιστήμης, που επιδιώκει την «κάθαρση» της επιστήμης από κάθε «μεταφυσική» (από το σύνολο του παραδοσιακού φιλοσοφικού προβληματισμού) και τη μελέτη της (τυπικό-) λογικής δομής της επιστημονικής γνώσης. «Οι επιστημονικές προτάσεις μπορούν να επιβεβαιωθούν ή να απορριφθούν από τα εμπειρικά δεδομένα, ικανοποιούν το κριτήριο της επαλήθευσης και έχουν μια τιμή αλήθειας»[2]. Απόρροια του παραπάνω είναι και η διάκριση σε  πλαίσιο ανακάλυψης (κοινωνικοί  και ψυχολογικοί παράγοντες που οδηγούν τον επιστήμονα να διατυπώσει μια υπόθεση) και πλαίσιο δικαιολόγησης (λογική δομή της επιστημονικής σκέψης, ανεξάρτητα από που προήλθε αυτή). Η προσοχή των λογικών εμπειριστών εστιάζεται στο δεύτερο καθώς το πρώτο δεν ανήκει γι’ αυτούς εντός της φιλοσοφίας.

Το βασικό δίπολο του λογικού εμπειρισμού είναι αυτό της εμπειρίας με τη θεωρία, που αποτελούν δύο παράλληλα επίπεδα. Προηγείται η ανάβαση μέσω επαγωγής από τα αισθητηριακά δεδομένα(εμπειρία) προς μια επιστημονική υπόθεση(θεωρία). Ο Chalmers παραθέτει τους τρεις απαράβατους όρους της «επιτυχημένης» επαγωγής α)μεγάλος αριθμός παρατηρησιακών αποφάνσεων, β)επανάληψη παρατήρησης υπό διαφορετικές συνθήκες, γ)καμία παρατήρηση σε αντίθεση με τον καθολικό νόμο[3]. Από την υπόθεση με τη διαδικασία της λογικής παραγωγής εκπονείται ένα σύνολο θεωρημάτων που απαρτίζουν τη συναφή επιστημονική θεωρία, η οποία διατυπώνεται σε μια γλώσσα L που περιέχει τριών ειδών όρους: Λογικομαθηματικούς που αναφέρονται στους κανόνες σύνταξης της γλώσσας, παρατηρησιακούς(βάρος,χρώμα κτλ.), που αναφέρονται στο επίπεδο των εμπειριών και θεωρητικούς(μάζα, ηλεκτρόνιο κτλ.). Λόγω του αναπόφευκτου επαγωγικού κενού η εκάστοτε θεωρία θα πρέπει να επαληθεύεται διαρκώς μέσω του πειράματος. Στο βαθμό που ένα πείραμα αποκλίνει από την θεωρία, τότε με βάση το νέο εμπειρικό υλικό διατυπώνεται μία νέα υπόθεση και μια νέα θεωρία, η οποία περιλαμβάνει την παλιότερη ως ειδική περίπτωση και έτσι η σημειώνεται η επιστημονική πρόοδος, ως μια «συνεχής και συσσωρευτική διαδικασία»[4]. Άρα ο λογικός εμπειρισμός εκκινεί από την εμπειρία(επαγωγή) και επιστρέφει σε αυτήν(επαλήθευση-πείραμα).

Η πρώτη κριτική που θα εξετάσουμε αφορά την παρατήρηση. Η καθαρή παρατήρηση προϋποθέτει ένα γνωστικό υποκείμενο αποκαθαρμένο από τους κοινωνικούς του δεσμούς καθώς και από την κληροδοτημένη σε αυτό γνώση. Όμως ένα τέτοιο υποκείμενο δεν γίνεται να υπάρξει. Επιπλέον «…κάθε παρατηρησιακή απόφανση προαπαιτεί κάποιας μορφής θεωρία και ότι οι παρατηρησιακές αποφάνσεις είναι τόσο επισφαλείς όσο και οι θεωρίες τις οποίες προϋποθέτουν. Οι παρατηρησιακές αποφάνσεις δεν μπορούν παρά να διατυπώνονται στη γλώσσα κάποιας θεωρίας, όσο ασαφής και αν είναι αυτή»[5]. Μάλιστα ο Chalmers πηγαίνει ακόμα παραπέρα και ισχυρίζεται ότι  «ακριβείς, σαφώς διατυπωμένες θεωρίες αποτελούν προαπαιτούμενο για ακριβείς παρατηρησιακές αποφάνσεις. Με αυτήν την έννοια, οι θεωρίες προηγούνται των παρατηρήσεων»[6]. Αυτός που εισηγήθηκε την θέση ότι η παρατήρηση είναι εμποτισμένη με θεωρία ήταν ο N. R. Hanson με το έργο του «Patterns of discovery», ο οποίος αξιοποιώντας πειράματα τύπου Gestalt έδειξε με εμφατικό τρόπο και ποικίλα παραδείγματα, ότι αυτό που αντιλαμβανόμαστε  διαφέρει από αυτό που λαμβάνουμε με τις αισθήσεις μας[7].

Η δεύτερη κριτική που θα εξετάσουμε είναι αυτή που συνοπτικά ονομάζεται «Θέση Duhem-Quine». Αυτή αφορά το σκέλος του πειραματικού ελέγχου μιας επιστημονικής υπόθεσης. Ο Duhem στις αρχές του 20ου αιώνα στο έργο του Theorie Physique είχε διατυπώσει την εξής θέση: «…οι επιστημονικές θεωρίες δεν είναι διαψεύσιμες και ως εκ τούτου ο εμπειρικός τους έλεγχος αποτελεί εγχείρημα περίπου απονεννοημένο.»[8]

Κάθε θεωρητική υπόθεση ανήκει σε ένα οργανικό θεωρητικό σύνολο. «…από καμία μεμονωμένη υπόθεση Η δεν είναι λογικά δυνατόν να εξαχθούν συμπεράσματα, υπό τύπον προβλέψεων διατυπωμένων σε παρατηριασιακή γλώσσα. Έπεται ότι για να συναχθούν από μία υπόθεση Η ,εμπειρικά ελέγξιμες πραγματολογικές αποφάνσεις ,είναι απαραίτητη -λογικά- η σύζευξη της Η με άλλες υποθέσεις ή θεωρίες που προσδιορίζουν το πεδίο ισχύος και τις συνθήκες εγκυρότητας της Η…Μόνο η σύζευξη της Η με τις επικουρικές παραδοχές Α θα μας επιτρέψει να διαμορφώσουμε παραγωγικά την πρόβλεψη Ο. Θα πούμε τότε ότι: (Η.Α)→Ο. Ας υποθέσουμε, τώρα ,ότι η πρόβλεψη Ο δεν επαληθεύεται. Ας υποθέσουμε ,δηλαδή ,ότι προκύπτει ένα πειραματικό αποτέλεσμα αντίθετο προς την πρόβλεψη Ο, που το εκφράζουμε συμβολικά ως ~Ο…Διαψεύδεται συνολικά η σύζευξη(Η.Α) και δεν υφίσταται λογικός τρόπος προσδιορισμού εκείνου του σκέλους της που πλήττεται περισσότερο ή λιγότερο…Ελέγχουμε συστήματα υποθέσεων και όχι υποθέσεις…Οι θέσεις αυτές του Duhem ονομάστηκαν “ολισμός”»[9] Διακρίνοντας ο Duhem την Φυσική από την Φυσιολογία καταλήγει ότι στην πρώτη δεν υφίστανται αποφασιστικά πειράματα καθώς κάθε πείραμα προσδιορίζεται από ένα προϋπάρχον οπλοστάσιο θεωρητικών εννοιών και εργαλείων πράγμα το οποίο καθιστά πολυπλοκότερη την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων περί του τι φταίει σε μια ενδεχόμενη πειραματική διάψευση.

Το δεύτερο σκέλος της θέσης του Duhem απορρέει λογικά από τα προαναφερθέντα. Το ότι απορρίπτεται η σύζευξη «Η.Α» ,δεν συνεπάγεται ότι ισχύει η αντίθετή της ή ότι αυτή είναι οριστικώς διαψευσθείσα. Στην φυσική μπορούν να υπάρξουν περισσότερες από 2 υποθέσεις. Ο Duhem αφήνει σκόπιμα ανοικτό το ενδεχόμενο η διαψευσθείσα υπόθεση Η να επικυρωθεί με διαφορετικές επικουρικές παραδοχές. Αλλά αυτό είναι κάτι που θα πρέπει να το αποδείξει εκείνος που το επικαλείται. 

Ο Quine μισό αιώνα αργότερα επαναφέρει την ξεχασμένη θέση Duhem διαφοροποιούμενος σε 2 σημεία:
1) «ο Quine προσπάθησε να καταρρίψει το νεοθετικιστικό δόγμα σύμφωνα με το οποίο οι προτάσεις της λογικής και των μαθηματικών είναι αναλυτικές και ταυτολογικές»[10]. Για τον Carnap  τα μαθηματικά σύμβολα με τους κανόνες χρησιμοποίησής τους αποτελούσαν ένα λογικο-τυπικό σύστημα συντακτικών κανόνων συμβατικής φύσης και χωρίς υλικά ερμηνεύσιμο περιεχόμενο. Ο Duhem είχε υιοθετήσει μια παρόμοια άποψη με την εξής έννοια: σε περίπτωση διάψευσης μιας σύζευξης Η.Α δεν γνωρίζουμε ,βέβαια ποιο ακριβώς από τα μέλη της ευθύνεται για το σφάλμα, γνωρίζουμε όμως άριστα τι αποκλείεται να απορρίψουμε ως υπεύθυνο, το λογικομαθηματικό οπλοστάσιο της σύζευξης ,που δεν συμπίπτει ούτε με την Η ούτε με τις Α.  Πως συνδέεται τώρα η θέση του Duhem με την μόλις αναφερθείσα του Quine; Με το ότι για τον τελευταίο ούτε το λογικομαθηματικό οπλοστάσιο της σύζευξης (ούτε φυσικά το Η και Α) μπορεί να απαλλαγεί από την αβεβαιότητα και άρα παραμένει και αυτό υπό αμφισβήτηση.
2) Η 2η διαφορά-σύμπτωση με τον Duhem είναι ότι από την μία συμφωνεί ότι τα λεγόμενα αποφασιστικά πειράματα είναι αδύνατα από την άλλη υποστηρίζει σε αντίθεση με τον Duhem[11], ότι είναι πάντα δυνατόν χωρίς κανένα περιορισμό να επινοήσουμε ένα σύνολο επικουρικών υποθέσεων που μπορούν να διασώσουν μια οποιαδήποτε ,φαινομενικά αντιφάσκουσα στα εμπειρικά δεδομένα υπόθεση. Γράφει χαρακτηριστικά «οποιαδήποτε απόφανση μπορεί, ο,τιδήποτε και αν συμβεί ,να εξακολουθήσει να θεωρείται αληθής αν πραγματοποιήσουμε αρκούντως δραστικές αναπροσαρμογές κάπου αλλού στο σύστημα»[12]

Οι δύο προαναφερθείσες κριτικές ενσωματώνονται στο περίφημο έργο του Τ. Kuhn «Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων». Όσον αφορά την πρώτη ο Kuhn συμπλέει[13] με τον Hanson παρότι θεωρεί τα πειράματα gestalt απλώς διευκρινιστικά «της φύσης των μετασχηματισμών των παραστάσεων»[14]. Δεν θεωρεί ότι πρόκειται απλά για επανερμηνεία μεμονωμένων και σταθερών δεδομένων αλλά ότι ακόμα και τα ίδια τα δεδομένα που συλλέγουν οι επιστήμονες διαφέρουν. Ο Kuhn χρησιμοποιεί για να επεξηγήσει τη θέση του το παράδειγμα του εκκρεμούς και το πώς αντιλαμβάνονταν το ίδιο αυτό φαινόμενο ο Γαλιλαίος και ο Αριστοτέλης∙ καταλήγει έτσι στο ότι «το άμεσο, πάντως περιεχόμενο της εμπειρίας του Γαλιλαίου, στη θέα σωμάτων που πέφτουν ,δεν ήταν το ίδιο με του Αριστοτέλη»[15]. Ο Kuhn λοιπόν μας συστήνει «να παραμερίσουμε την άμεση εμπειρία λόγω της ρευστότητάς της και στη θέση της να εξετάσουμε τις συγκεκριμένες διεργασίες και μετρήσεις που εκτελεί ο επιστήμονας στο εργαστήριό του»[16]. Οι διεργασίες και οι μετρήσεις που αναλαμβάνει ο επιστήμονας στο εργαστήριο δεν είναι το «δεδομένο» της εμπειρίας αλλά μάλλον το «αποκτηθέν μετά δυσκολίας»[17]. Το τι θα επιλέξει(στην περίοδο τουλάχιστον της «κανονικής επιστήμης») να ερευνήσει ο επιστήμονας επικαθορίζεται από το παράδειγμα στο οποίο εντάσσεται. Αναπτύσσοντας το τρίτο κριτήριο της ασυμμετρίας των παραδειγμάτων ο Kuhn διατυπώνει την ακόλουθη επεξηγηματική για το πρόβλημά μας πρόταση: «Δουλεύοντας μέσα σε διαφορετικούς κόσμους, οι δύο ομάδες επιστημόνων βλέπουν διαφορετικά πράγματα, όταν κοιτούν από το ίδιο σημείο στην ίδια κατεύθυνση.»[18]

Όσον αφορά τον έλεγχο(ή επαλήθευση) των επιστημονικών θεωριών ο Kuhn θεωρεί ότι αυτός δεν υφίσταται στην περίοδο της κανονικής επιστήμης. Τότε ο ερευνητής «ασχολείται με την επίλυση γρίφων και όχι με τον έλεγχο των Παραδειγμάτων»[19]. Έλεγχο του παραδείγματος έχουμε μόνο όταν η συνεχής αποτυχία να βρεθεί μια λύση σε ένα σημαντικό γρίφο οδηγήσει σε μια κρίση. Όμως(και σε αυτό το σημείο συνίσταται η βασική διαφορά του Κuhn με τους υπόλοιπους επικριτές της νεοθετικιστικής θέσης περί επαλήθευσης) ο έλεγχος δεν «ταυτίζεται ποτέ με την απλή σύγκριση ενός μεμονωμένου Παραδείγματος με τη φύση –όπως στη διαδικασία επίλυσης γρίφων. Αντίθετα ο έλεγχος αποτελεί μια πλευρά του ανταγωνισμού ανάμεσα σε δύο αντίπαλα Παραδείγματα, που διεκδικούν την αφοσίωση της επιστημονικής κοινότητας»[20]. Με άλλα λόγια ένα παράδειγμα για να είχε κάποτε επικρατήσει, προφανώς και συμφωνούσε με ένα πλήθος εμπειρικών δεδομένων. Το νέο παράδειγμα εξετάζει  υπό τελείως άλλο βλέμμα ακόμα και τα ίδια εμπειρικά γεγονότα(βλ. προαναφερθέν παράδειγμα με εκκρεμές). Όμως αυτός ο έλεγχος ανάμεσα στα ανταγωνιζόμενα παραδείγματα ακόμα και για τα ίδια εμπειρικά γεγονότα είναι εγγενώς ανεπαρκής, διότι τα παραδείγματα χαρακτηρίζονται στην μεταξύ τους σχέση από ασυμμετρία. Το καθένα έχει τα δικά του μεθοδολογικά κριτήρια, δίνει εν μέρει διαφορετικό περιεχόμενο στις έννοιες και οι επιστήμονες ασκούν το έργο τους μέσα σε διαφορετικούς κόσμους[21]. Επομένως το κριτήριο της επαλήθευσης κλονίζεται στον Kuhn(όπως και στους Duhem-Quine)  σε μεγάλο βαθμό.



ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
T. Kuhn: Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων, μτφ. Β. Κάλφας, Γ. Γεωργακόπουλος, εκδόσεις σύγχρονα θέματα, Ζ έκδοση
Αιμίλιος Μεταξόπουλος:Σύμβαση και αλήθεια. Εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα1988
A.F.Chalmers: Τι είναι αυτό που το λέμε επιστήμη;(Γ.Φουρτούνης), πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1996
N.R. Hanson: Patterns of discovery, Cambridge University Press, 1965


2η ερώτηση
Στη Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων ο Κουν υποστηρίζει τη θέση ότι είναι η επιστημονική κοινότητα, ως κοινότητα  ειδικών, εκείνη που αποφαίνεται κατ’ αποκλειστικότητα για την ισχύ των επιστημονικών θεωριών, όπως λειτουργούν στα πλαίσια ενός Παραδείγματος. Αυτή η θέση κατηγορήθηκε ως σχετικιστική .Γιατί; Μπορεί η θέση να σωθεί από την κατηγορία του σχετικισμού; Πως;


 Απάντηση
Για τον Kuhn είναι «απατηλό» να θεωρούμε ότι η αναμφισβήτητη πρόοδος της επιστήμης μας φέρνει πιο κοντά στην αλήθεια[22]. Θεωρεί την αλήθεια ως έννοια υπερβατική, άρα μεταφυσική και την συνδέει με μια θεϊκού τύπου τελολογία. Μάλιστα θεωρεί την θέση του ως μια τηρουμένων των αναλογιών μεταφορά στο πεδίο της επιστημολογίας (και της ιστορίας της επιστήμης) της δαρβινικής θέσης περί μη τελεολογικής εξέλιξης[23]. Ο Kuhn λοιπόν συντάσσεται με κάποια πρόοδο[24] στην γνώση χωρίς όμως ποτέ αυτή η πρόοδος να έχει κάποια οντολογική συνάφεια με την αλήθεια[25].

Κριτής αυτής της προόδου είναι η επιστημονική κοινότητα. Έτσι παρατηρούμε μεταφορά του κέντρου βάρους από την λογική της επιστημονικής έρευνας προς την κοινωνική ψυχολογία των εκάστοτε επιστημονικών κοινοτήτων. «η ίδια η ύπαρξη της επιστήμης εξαρτάται από το ότι η εξουσία στην επιλογή των Παραδειγμάτων παραχωρείται στα μέλη μιας ειδικής κοινότητας»[26]. Οι επιστήμονες βέβαια χρησιμοποιούν κριτήρια για την επιλογή ανάμεσα σε παραδείγματα, τα οποία όμως λειτουργούν μόνο «σαν αξίες και μπορούν έτσι να εφαρμοσθούν διαφορετικά»[27] από την εκάστοτε επιστημονική ομάδα. Το πρώτο κριτήριο είναι: «το νέο παράδειγμα θα πρέπει να φαίνεται ικανό να επιλύσει ορισμένα εκκρεμή και καθολικά αναγνωρισμένα προβλήματα, που δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν με κανέναν άλλο τρόπο» και το δεύτερο «θα πρέπει να υπόσχεται ότι θα διατηρήσει ένα σχετικά μεγάλο ποσοστό της συγκεκριμένης ικανότητας επιλύσεως προβλημάτων, που κέρδισε η επιστήμη χάρη στα προηγούμενα Παραδείγματα….»[28].  Στο υστερόγραφο της έκδοσης του 1969 απαριθμεί ενδεικτικά μερικά επιπλέον κριτήρια όπως «η ακρίβεια της πρόβλεψης, η ισορροπία μεταξύ εξειδικευμένης και καθημερινής θεματολογίας» και επιπλέον κάποια ήσσονος σημασίας όπως «η απλότητα, το εύρος και η συμβατότητα με άλλες ειδικότητες»[29]. Η αδυναμία εντοπισμού αποφασιστικών κριτηρίων για το τι είναι πρόοδος ,τον οδηγεί «σε τελευταία ανάλυση» στην «ψυχολογική ή κοινωνιολογική έρευνα…περιγραφή κάποιου συστήματος αξιών, μιας ιδεολογίας, καθώς και μιας ανάλυσης των θεσμών μέσα από τους οποίους το σύστημα μεταδίδεται και ενισχύεται »[30], με μια άλλη διατύπωση ο Kuhn στρέφεται προκειμένου να βρει απαντήσεις στην «ψυχολογία της γνώσης» [31]. Το εάν λοιπόν μια θεωρία είναι καλύτερη από κάποια άλλη κρίνεται σε σχέση με τα μέτρα αξιολόγησης της αρμόδιας κοινότητας και αυτά τα μέτρα ποικίλουν ανάλογα με το πολιτισμικό και ιστορικό πλαίσιο αυτής της κοινότητας. Το υστερόγραφο κλίνει με μια κατ’ εξοχήν σχετικιστική θέση, «ότι η επιστημονική γνώση, όπως η γλώσσα ,είναι εγγενώς κοινή ιδιοκτησία μιας ομάδας ή δεν είναι τίποτα άλλο. Για να την κατανοήσουμε θα χρειαστεί να γνωρίσουμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ομάδων που την δημιουργούν και την χρησιμοποιούν»[32]

Όμως και ο ίδιος ο από τους επιστήμονες εντοπισμός της προόδου στην διαδοχή των παραδειγμάτων δεν είναι κάτι καθαρό και απόλυτο, λόγω του ότι μεταξύ αυτών των παραδειγμάτων υπάρχει ασυμμετρία. «…μόνο στις περιόδους της φυσιολογικής επιστήμης, η πρόοδος παρουσιάζεται βέβαιη και εμφανής. Όμως σε αυτές ακριβώς τις περιόδους η επιστημονική κοινότητα δεν θα μπορούσε να δει διαφορετικά τα αποτελέσματα της δουλειάς της»[33]. Η ασυμμετρία έχει τρεις πτυχές: Το κάθε παράδειγμα έχει τα δικά του μεθοδολογικά κριτήρια, δίνει εν μέρει διαφορετικό περιεχόμενο στις έννοιες και οι επιστήμονες ασκούν το έργο τους μέσα σε διαφορετικούς κόσμους[34]. Πώς λοιπόν θα πείσουν οι μεν τους δε;

Ο Kuhn 7 χρόνια από την δημοσίευση της «Δομής» και μετά από σωρεία κριτικών επιχειρεί να αναιρέσει τον αποδιδόμενο σε αυτόν «σχετικισμό» μέσω της «μετάφρασης». «Θέτοντας το εν συντομία, αυτό που τα μέλη σε μια αποτυχία επικοινωνίας  μπορούν να κάνουν είναι να αναγνωρίσουν ο ένας τον άλλον ως μέλη διαφορετικών γλωσσικών κοινοτήτων και μετά να γίνουν μεταφραστές. Εκλαμβάνοντας τις διαφορές ανάμεσα στην ενδο- και δια-ομαδική πραγματεία καθαυτές ως ένα ιδιαίτερο προς μελέτη θέμα, αυτοί μπορούν πρώτα να επιχειρήσουν να ανακαλύψουν  τους όρους και τους τρόπους ομιλίας, οι οποίοι χρησιμοποιούμενοι χωρίς πρόβλημα σε κάθε μια κοινότητα, είναι ωστόσο εστίες μπλεξίματος για τις δια-ομαδικές συζητήσεις. Έχοντας απομονώσει τέτοιες περιοχές που δυσκολεύουν την επιστημονική επικοινωνία, αυτοί μπορούν στην συνέχεια να καταφύγουν στα κοινά καθημερινά λεξιλόγια σε μια προσπάθεια να επεξηγήσουν περαιτέρω τα προβλήματά τους»[35]. Χωρίς να αφαιρεί από την επιστημονική κοινότητα τα αποκλειστικά δικαιώματα για την κρίση περί την ισχύ των επιστημονικών θεωριών, ο Kuhn αξιοποιεί όσα προσφέρει η τεχνική της μετάφρασης, ώστε να δώσει στην επιστημονική κοινότητα περαιτέρω εχέγγυα για μια πιο αξιόπιστη κριτική των ανταγωνιστικών παραδειγμάτων. Η μετάφραση «…επιτρέπει στους συμμετέχοντες σε μια αποτυχία επικοινωνίας να βιώσουν έμμεσα κάτι από τα πλεονεκτήματα και ελαττώματα της άποψης καθενός, αυτή είναι ένα δυνητικό εργαλείο τόσο για πειθώ όσο και για προσηλυτισμό.»[36] Αυτό που επιτυγχάνεται με την μετάφραση είναι να γεφυρωθεί σε σημαντικό βαθμό το χάσμα επικοινωνίας ανάμεσα στα παραδείγματα. Από εκεί και πέρα και με βάση τα προαναφερθέντα κριτήρια θα πραγματοποιηθεί ο προσηλυτισμός, ο οποίος «παραμένει στην καρδιά της επαναστατικής διαδικασίας»[37]. 




ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
T. Kuhn: The Structure of Scientific Revolutions, The University of Chicago Press, third edition, 1996
T. Kuhn: Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων, μτφ. Β. Κάλφας, Γ. Γεωργακόπουλος, εκδόσεις σύγχρονα θέματα, Ζ έκδοση
Τ. Kuhn: «Λογική της ανακάλυψης ή ψυχολογία της έρευνας» στο Επιστημολογία , μτφ Χ. Μπάλλα, επιμέλεια Γ. Κουζέλης, εκδ. νήσος., Αθήνα 1997





[1] T. Kuhn: Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων(μετ. Γ. Γεωργακόπουλος,Β. Κάλφας), εκδ. σύγχρονα θέματα, Ζ΄ έκδοση, σελ. 12, εισαγωγή
[2] Στο ίδιο, σελ. 14, εισαγωγή
[3] A.F.Chalmers: Τι είναι αυτό που το λέμε επιστήμη;(Γ.Φουρτούνης), πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1996, σελ. 6
[4] T. Kuhn: Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων(μετ. Γ. Γεωργακόπουλος,Β. Κάλφας), εκδ. σύγχρονα θέματα, Ζ΄ έκδοση, σελ. 18
[5] A.F.Chalmers: Τι είναι αυτό που το λέμε επιστήμη;(Γ.Φουρτούνης), πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1996, σελ. 43
[6] Στο ίδιο σελ. 43
[7] Χαρακτηριστικό το παράδειγμα των σχημάτων 4 και 5 στο βιβλίο του, όπου το αναπαριστάμενο μοιάζει τόσο με αντιλόπη όσο και με πουλί. Ανάλογα με τις εμπειρίες του έκαστος  θα το δει είτε ως πουλί(αν δεν έχει δει ποτέ αντιλόπη) είτε ως αντιλόπη(να είναι λάτρης των σαφάρι). Patterns of discovery, Cambridge University Press, σελ 13. 
[8] Αιμίλιος Μεταξόπουλος: Σύμβαση και αλήθεια. Εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα 1988, σελ15
[9] Αιμίλιος Μεταξόπουλος: Σύμβαση και αλήθεια. Εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα 1988, σελ 20,21
[10]Αιμίλιος Μεταξόπουλος:Σύμβαση και αλήθεια. Εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα1988,σελ176
[11] που όπως είδαμε άφηνε στον ενδεχόμενο αρνητή της θέσης του την ευθύνη να αποδείξει ,ότι σε κάθε περίπτωση ξεχωριστά δεν είναι λογικά δυνατόν να επινοηθεί μια «σωστική» επικουρική υπόθεση
[12] Αιμίλιος Μεταξόπουλος:Σύμβαση και αλήθεια. Εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα1988,σελ177
[13] «Ιδιαίτερα ο N.R.Hanson χρησιμοποίησε διατάξεις της ψυχολογίας των gestalt για να διευκρινίσει ορισμένες συνέπειες των επιστημονικών πεποιθήσεων, παρόμοιες με αυτές που εγώ ερευνώ» στο ίδιο, σελ. 191
[14] Στο ίδιο ,σελ. 189
[15] Στο ίδιο, σελ. 204
[16] Στο ίδιο, σελ. 204
[17] Στο ίδιο, σελ. 204
[18] Στο ίδιο, σελ. 231
[19] Στο ίδιο, σελ. 225
[20] Στο ίδιο, σελ. 225
[21] Στο ίδιο, σελ. 229-231

[22] « Για την ακρίβεια, θα πρέπει μάλλον να εγκαταλείψουμε την έκδηλη ή υπονοούμενη αντίληψη ότι οι αλλαγές Παραδειγμάτων φέρνουν τους επιστήμονες και όσους στηρίζονται σε αυτούς, ολοένα πιο κοντά στην αλήθεια.» σελ. 254 T. Kuhn: Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων, μτφ. Β. Κάλφας, Γ. Γεωργακόπουλος, εκδόσεις σύγχρονα θέματα, Ζ έκδοση
[23] T. Kuhn: The Structure of Scientific Revolutions, The University of Chicago Press, third edition, 1996(μτφ. δική μου), σελ. 206
[24] «οι πιο πρόσφατες επιστημονικές θεωρίες είναι καλύτερες από τις παλιότερες στο να λύνουν γρίφους στα συχνά τελείως διαφορετικά περιβάλλοντα στα οποία αυτές εφαρμόζονται. Αυτό δεν είναι μια σχετικιστική θέση και δείχνει την έννοια με βάση την οποία είμαι ένας πεπεισμένος υποστηρικτής της επιστημονικής προόδου» T. Kuhn: The Structure of Scientific Revolutions, The University of Chicago Press, third edition, 1996(μτφ. δική μου), σελ. 206
[25] Ιδού ένα ακόμα απόσπασμα προς αυτήν την κατεύθυνση: «Η έννοια μιας σύμπτωσης ανάμεσα στην οντολογία μιας θεωρίας και του «αληθινού» αντιγράφου της στην φύση μου φαίνεται τώρα απατηλή γενικά(in principle, κατ’ αρχήν)» στο ίδιο σελ. 206
[26] T. Kuhn: Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων, μτφ. Β. Κάλφας, Γ. Γεωργακόπουλος, εκδόσεις σύγχρονα θέματα, Ζ έκδοση, σελ. 251
[27] T. Kuhn:The Structure of Scientific Revolutions, The University of Chicago Press, third edition, 1996(μτφ. δική μου), σελ.199
[28] T. Kuhn: Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων, μτφ. Β. Κάλφας, Γ. Γεωργακόπουλος, εκδόσεις σύγχρονα θέματα, Ζ έκδοση, σελ. 252,253
[29] T. Kuhn: The Structure of Scientific Revolutions, The University of Chicago Press, third edition, 1996(μτφ. δική μου), σελ. 206
[30] Τ. Kuhn: «Λογική της ανακάλυψης ή ψυχολογία της έρευνας» στο Επιστημολογία , μτφ Χ. Μπάλλα, εκδ. νήσος., Αθήνα 1997 ,σελ. 129
[31] Στο ίδιο σελ. 130
[32] T. Kuhn: The Structure of Scientific Revolutions, The University of Chicago Press, third edition, 1996(μτφ. δική μου), σελ. 206

[33] T. Kuhn: Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων, μτφ. Β. Κάλφας, Γ. Γεωργακόπουλος, εκδόσεις σύγχρονα θέματα, Ζ έκδοση, σελ. 246
[34] Στο ίδιο, σελ. 229-231
[35] T. Kuhn: The Structure of Scientific Revolutions, The University of Chicago Press, third edition, 1996(μτφ. δική μου), σελ. 202
[36] Στο ίδιο ,203
[37] Στο ίδιο ,204