Untersuchung der Logik als reifer Wissenschaft: Allgemeine und spezielle Logik

Το παρόν κείμενο το έγραψα πρώτα στα γερμανικά λόγω ακαδημαϊκών υποχρεώσεων. Μες στον Μάρτη θα γραφτεί και στα ελληνικά σε πιο αναπτυγμένη μορφή.

1. Die Allgemeine Logik von G.W.F. Hegel

Die Entstehung jeder Wissenschaft lässt sich grundsätzlich mit zwei Momenten charakerisieren. Das erste Moment ist das Aufsteigen vom sinnlich Konkreten zum geistig Abstrakten (Analyse, Verstand, unreife Wissenschaft) und das zweite das Aufsteigen vom geistig Abstrakten zum geistig Konkreten (Synthese, Vernunft, reife Wissenschaft). . Daraus folgt, dass man um das reife Moment der Logik als Wissenschaft betrachten zu können, die Untersuchung des unreifen Momentes voraussetzen muss.   Die Logik als reife Wissenschaft hat zwei Voraussetzungen.

1A. Zwei Voraussetzungen der Logik als reifer Wissenschaft

1Aa. Erste Voraussetzung: „Phänomenologie des Geistes“   

Hegels Zeit „ist eine Zeit der Geburt und des Übergangs zu einer neuen Periode“ und seine Aufgabe ist „die Erhebung der Philosophie zur Wissenschaft“[1]. Die „Phänomenologie des Geistes“ stellt den Verlauf der Menschheit von Bewustseinsgegensatz zwischen Subjekt und Objekt bis zur seiner Aufhebung dar und erhebt uns auf die Stufe der philosophischen Wissenschaft, wo die Vernunft(und der Begriff) herrscht. Dieser Verlauf schließt verschiedene Momente ein, die einander nachfolgen: Das „Bewußtsein“(„sinnliche Gewißheit“, „Wahrnehmung“, “Kraft und Verstand“), das „Selbstbewußtsein“ und die „Vernunft“(„die Vernunft“, „der Geist“, „die Religion“, „das absolute Wissen“). Die „Phänomenologie“  steht als die erste Voraussetzung  für alle die Wissenschaften, woraus das hegelsche System besteht (Logik, Philosophie der Natur und Philosophie des Geistes) und trägt dazu bei, dass es in dem Anfang jeder reifen Wissenschaft eine absolute Idenität[2] zwischen Subjekt und Objekt gibt. Im hegelschen System sind alle die Wissenschaften auf das Niveau der Vernunft erhoben und ihr Gegenstand rekonstruiert sich als organisches Ganzes. Die „Phänomenologie“ bildet demnach das Aufsteigen vom sinnlich Konkreten zum Abstrakten in der Wissenschaft überhaupt ab.

1Ab. Zweite Voraussetzung: die Geschichte der Logik

Die zweite Voraussetzung bezieht sich auf das Aufsteigen vom Konkreten zum Abstrakten in jeder besonderen Wissenschaft. Was die Logik betrifft, wird dieser Verlauf in den „Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie“ von Hegel beschrieben. Die “Vorlesungen” von Hegel,sind das geeignetste Mittel für den Versuch das ersten Moment der Logik als organisches Ganzes zu rekonstruieren.

Im Vergleich zu anderen Wissenschaften hat die Logik die Eigentümlichkeit, dass ihr Gegenstand nicht seiner Abhandlung  vorausgeht, sondern dass er „sich in ihrem Verlaufe“[3] erzeugt. Folglich, entsprechen den wichtisten Stufen der progressiven Entwicklung eines Objektes als organischer Totalität (historische Reihenfolge) bestimmte Erkenntnisstadien[4](Subjekt, logische Reihenfolge). Wir wenden also für die Interpretation der Geschichte der Philosophie hegels die Kategorien an, die V.A.Vazjulin in seinem Buch „Die Logik der Geschichte“ vorschlägt, um die historische Entstehung eines Gegenstandes zu beschreiben. Das aufsteigen vom Konkreten zum Abstrakten entspricht demnach den Kategorien der „Urbildung“ und der „Formierung“ der Gegenstandes.      

Urbildung(“erste Periode“): Mit der antiken griechischen Philosophie erscheint die Philosophie. Hegel unterscheidet hier vier „Stufen“. Die Logik hat wegen ihrer Natur kein sinnlich Konkretes als Anfang, sondern das „noch unbestimmte und unmittelbare Allgemeine (Gott), das Sein“ und das ist „die substantielle Grundlage aller Philosophie, die sich nicht verändert, sondern nur tiefer in sich geht“[4]. In der „Wissenschaft der Logik II“ Hegel erklärt, dass der Anfang der Logik nicht „ein Unmittelbares der sinnlichen Anschauung oder der Vorstellung, sondern des Denkens“ ist, das „den Sinn und die Form abstrakter Allgemeinheit hat“.[5] Die ersten drei Stufen lassen sich sich so zusammenfassen: „dass diese zunächst abstrakte Totalität[erste Stufe], indem sie durch den tätigen, bestimmenden, unterscheidenden Gedanken realisiert wird, selbst sich in ihre unterschiedenen Bestimmungen setzt, die als ideelle ihr angehören[zweite Stufe]. Da diese Bestimmungen ungetrennt in der Einheit enthalten sind, also jede in ihr auch die andere ist, so werden diese entgegengesetzten Momente selbst zu Totalitäten erhoben[dritte Stufe]“[6]. Die eine Totalität ist „reines Denken“(Stoizismus) und die andere „das natürliche Sein“(Epikureismus). In der vierten Stufe haben wir die Vernichtung dieser Unterschiede im Skeptizismus.

Formierung(„zweite Periode“): „Das griechische Philosophieren“ nimmt auf den „Gegensatz von Sein und Denken noch nicht Rücksicht“[7]. Auf der anderen Seite, in der  modernen Philosophie haben wir „zwei Ideen: die subjektive Idee als Wissen und dann die substantielle, konkrete Idee; und die Entwicklung, Ausbildung dieses Prinzips, daß es zum Bewußtsein des Gedankens kommt, ist das Interesse der modernen Philosophie“[8]. Mit dem Übergang zum Geist, wo die Subjektivität sich zu wissen beginnt, erhebt sich die Logik zu einem höherem Niveau sowohl historisch(Moderne Philosophie) als auch epistemologisch.

1B. Das Aufsteigen von Abstrakten zum geistig Konkretem als die Reife der Wissenschaft der Logik

Die dritte Kategorie von Vazjulin ist die „Reife“. Die Wissenschaft der Logik in ihrer Reife hat drei Momente:

1) Allgemeine Logik[9]: Dieses Moment bezieht sich hauptsächlich auf Hegel. In der allgemeinen Logik reproduziert sich nun das Aufsteigen von Unmittelbarkeit zum Abstrakten aber in aufgehobener Form. Nimmt man laut Hegel „den logischen Fortgang für sich [...], so hat man darin nach seinen Hauptmomenten den Fortgang der geschichtlichen Erscheinungen;“[10]. Marx hat in der berühmten Einleitung der „Kritik der politischen Ökonomie“ gesagt: „die Andeutungen auf Höhres in den untergeordneten Tierarten können dagegen nur verstanden werden, wenn das Höhere selbst schon bekannt ist“[11]. Hegel behauptet das Gleiche für die Geschichte der Logik: „Aber um in der empirischen Gestalt und Erscheinung, in der die Philosophie geschichtlich auftritt, ihren Fortgang als Entwicklung der Idee zu erkennen, muß man freilich die Erkenntnis der Idee schon mitbringen, so gut als man zur Beurteilung der menschlichen Handlungen die Begriffe von dem, was recht und gehörig ist, mitbringen muß“[12]. Somit können wir das unreife Moment der Wissenschaft nur von Seiten der Reife nachvollziehen.

In der Logik haben wir eine absolute Identität zwischen Form und Inhalt. Laut Hegel sei das Wahre wirklich nur als Ganzes und als System und das Absolute solle wesentlich als Resultat gedacht werden. Wir könnten demnach die Beziehung zwischen Form und Inhalt wie folgt betrachten:  Der Begriff ist ein Form(z.B. Sein), aber diese Form vermittelt sich und bekommt einen Inhalt(z.B. Dasein, Etwas); dieser Inhalt ist jedoch auch Begriff, eine „Formbestimmung“ und nur „ein Moment der Form als Totalität“[13]. In der Lehre vom Begriff erwähnt Hegel, was den Begriff ausmache, ist, dass er zugleich die Allgemeinheit, die Besonderheit und die Einzelheit beinhalte. Der Verlauf der Logik wird von Hegel im Kapitel der „Absoluten Idee“ zusammengefasst, wo er die drei Momente der Methode unterscheidet: 1. Die selbstbestimmende Allgemeinheit(Analyse). 2. Die negative oder vermittelte Bestimmung, die ferner zugleich die vermittelnde ist und 3. die Zuruckkehrung des Verlaufs des Erkennens in sich selbst, die als der sich aufhebende Widerspruch die Herstellung der ersten Unmittelbarkeit ist.

Die eigentümliche Triebkraft der allgemeinen Logik(im reifen Niveau) hat im klassischen Marxismus den Eindruck verursacht, dass es bei Hegel um eine idealistische „Selbstbewegung“ des Denkens und einen „Entstehungsprozess“ des Konkreten geht. Zu dieser Kritik trugen einige zweideutigen Sätze Hegels bei und noch etwas anderes, das ich im nächsten Abschnitt analysiere. Aber, wie ich zu zeigen versuchte, ist die hegelsche Logik nicht reines, selbstentstehendes Denken, sondern reproduziert in bewußter Weise(in Vernunft) die spontane Dialektik des Überganges von einem philosophischen System zu anderem.

2) Spezielle Logik: Hegel hat keine Spezielle Logik. Dagegen hat er nach der Logik und mit Hilfe von ihr versucht, die „empirischen Wissenschaften“ auf das Niveau der Vernunft zu erheben. Zum Beispiel wird die Physik duruch die Analyse(Verstand) begrenzt und ihr bestimmter Inhalt „ist eben deswegen außer dem Allgemeinen, damit zersplittert...ohne den notwendigen Zusammenhang in ihm selbst“ und sie “muß so der Philosophie in die Hände arbeiten, damit diese das ihr überlieferte verständige Allgemeine in den Begriff übersetze, indem sie zeigt, wie es als ein in sich selbst notwendiges Ganzes aus dem Begriff hervorgeht“ [14]. Hegel erkennt den empirischen Wissenschaften die Eigenschaft der Vernunft nicht zu und deswegen beauftragt er die wissenschaftliche Philosophie mit dieser Aufgabe. Darin schleichen sich tatsächlich „idealistische“ Elemente ein, die zwar die empirischen Wissenschaften des hegelschen Systems beeinflüßen, aber nicht seine Logik.

Marx hat mit dem „Kapital“ jedoch bewiesen, dass es auch für eine „empirische Wissenschaft“ erreichbar ist, auf das Niveau der Vernunft an sich zu erheben und sich als ein organisches Ganze zu rekonstruieren. Folglich ist die Aufgabe der Logik  nunmehr zu betrachen, mit welcher Weise die allgemeine Logik innerhalb der reifen empirischen Wissenschaft sich verändert. Die (spezielle)Logik des „Kapitals“ von K.Marx bildet also ein Teil des zweiten Moments der Reife der Wissenschaft der Logik ab. Das zweite Moment besteht aber aus der speziellen Logik von jeder empirischen reifen Wissenschaft.

3) „System der Totalität“[15]: Die Logik kann dieses Moment erreichen, nur wenn wir die spezielle Logik von jeder bestimmten Wissenschaft deduzieren. Diese Aufgabe setzt die Rekonstruktion von jeder Wissenschaft in einer organischen Ganzen(Reife) voraus.

2. Die spezielle Logik: Die Logik des „Kapitals“ von K.Marx

Wir halten die drei Bände des „Kapitals” für die geistige Reproduktion der kapitalistischen Produktionsweise als ein organisches Ganzes.  Wir konzetrieren uns auf das dritte Unterkapitel des ersten Abschnitts ,das „Einfache, einzelne oder zufällige Wertform“ heißt. Trotzdem versuchen wir eine kurze und provisorische  Darstellung der logischen Kategorien von den Unterkapiteln eins und zwei.

Unsere Struktur betreffend nehmen wir in groben Zügen die Grundkategorien  von  V.A. Vazjulin an, die er in seinem Buch „Die Logik des «Kapitals» von K.Marx“ vorschlägt. Laut Vazjulin bilden der erste und zweite Abschnitt des „Kapitals“ das Sein(die Oberfläche) der kapitalistischen Produktionsweise untersucht als  organischen Ganzen und die übrigen Abschnitte des ersten Bands das Wesen von der kapitalistischen Produktionsweise^[16] ab. In Bezug auf die Qualität benutzen wir die gleiche logische Struktur wie Vazjulin, aber in Bezug auf  die Quantität und das Maß gebrauchen wir eine von Vazjulin verschiedene Struktur.

2A. Qualität

Das Sein der kapitalistischen Produktionsweise als Ganzes ist die Ware. Das reine Sein ist der kapitalistische Reichtum als eine Warensammlung im Allgemeinen. Das Nichts ist, dass die Spezifik der Ware im Kapitalismus noch gar nicht fixiert  ist. Die einzelne Ware als eine Einheit der Ware als Ware(reines Sein) und als Sein der kapitalistischen Produktionsweise(Nichts) ist das Werden. Der Gebrauchswert als die erwähnte unmittelbare Einheit dieser verschiedenen Momente ist das Dasein des Kapitals. Als einzelner ist der Gebrauchswert Qualität, aber in der Beziehung auf einen anderen Gebrauchswert enthält er seine Negation. Die Qualität wird Realität. Sie bezieht sich auf sich in der Negation eines anderen Gebrauchswertes und ist deswegen Etwas. Die Gebrauchswerte sind gleichgültig gegeneinander und folglich sind sie Etwas und ein Anderes, das Endliche. Der Wert ist das Unendliche als Negation des Endlichen. Aber der Wert als Nicht-Gebrauchswert wird durch den Gebrauchswert begrenzt(schlechte Unendlichkeit). Wenn wir die Zirkulation in einer entwickelten Form betrachten, dann ist der Wert das Gemeinsame verschiedener Waren und der Gebrauchswert(Endliches) ein Moment des Wertes(Unendliches) und wir gehen somit zur affirmativen Unendlichkeit über. Der Wert einer einzelnen Ware ist unmittelbar sowohl Wert überhaupt, als auch Wert einer einzelnen Ware, d.h. das andere des Wertes ,als Moment des Wertes selbst(das Fürsichsein).

2B. Quantität

Marx fragt sich „Wie nun die Größe seines [eines Gutes] Werts messen?“ und er antwortet „durch das Quantum der Arbeit“^[17]. Die Arbeit ist laut Marx das „immanentes Wertmaß“^[18]. In dem gegebenen Untersuchungsniveau spielt die Arbeit die Rolle der Quantität(Größe) des Wertes. 

Die reine, gleichgültige Quantität in Hegel entspricht der Arbeit als „Residuum“, als „bloße Gallerte unterschiedsloser menschlicher Arbeit“ und als „Verausgabung menschlicher Arbeitskraft ohne Rücksicht auf die Form ihrer Verausgabung“^[19].  Aber dieses Residuum besteht aus „zahllosen ,individuellen Arbeitskräften“^[20](Quantum).  Laut Marx „Die gesamte Arbeitskraft der Gesellschaft, die sich in den Werten der Warenwelt darstellt, gilt hier als eine und dieselbe menschliche Arbeitskraft, obgleich sie aus zahllosen individuellen Arbeitskräften besteht“^[21](„schlechte quantitative Unendlichkeit“^[22]). Anschließend beweist sich jede individuelle Arbeit als Moment, als Träger der gesellschaftlichen Durchschnitts-Arbeitskraft: „Jede dieser individuellen Arbeitskräfte ist dieselbe menschliche Arbeitskraft wie die andere, soweit sie den Charakter einer gesellschaftlichen Durchschnitts-Arbeitskraft besitzt und als solche gesellschaftliche Durchschnitts-Arbeitskraft wirkt, also in der Produktion einer Ware auch nur die im Durchschnitt notwendige oder gesellschaftlich notwendige Arbeitszeit braucht“^[23] („Die Unendlichkeit des Quantums“).

„Das direkte Verhältnis“: nützliche Arbeit(1 Rock)/abstrakte Arbeit(y Arbeitstage) = unveränderte Produktivität(Exponent). 1 Rock–y Arbeitstage, 2 Röcke–2y Arbeitstage.

„Das umgekehrte Verhältnis“: nützliche Arbeit(1 Rock)/abstrakte Arbeit(y/2 Arbeitstage) = 2 x Produktivität(=Exponent). Verdoppelte Produktivkraft der Arbeit halbiert das Quantum der abstrakten Arbeit ,die in einem Rock sich herauskrystallisiert. Offensichtlich gibt es hier mehr als eine Kombinationen. Laut Hegel „im umgekehrten Verhältniss ist das Quantum in negativer Bestimmung ein Verhalten seiner zu sich selbst“^[24].

„Potenzenverhältnis“: Komplizierte Arbeit gilt nur als potenzierte einfache Arbeit, so dass ein kleineres Quantum komlizierter Arbeit gleich einem größeren Quantum einfacher Arbeit ist. Laut Hegel „Im Potenzenverhältnis aber ist es [das Quantum]  in dem Unterschiede als seiner von sich selbst vorhanden“^[25].

3C. Das Maß - Die Wertform oder der Tauschwert

Die Qualität schließt den „inneren Gegensatz“ der Ware zwischen Gebrauchswert und Wert ein. In der Quantität werden die quantitativen Seiten des  Gegensatzes unter der Form der konkreten und abstrakten Arbeit untersucht und stellt den gesellschaftlichen Charakter der kapitalistischen Warenproduktion heraus. Der in der Qualität untersuchte Wert, erscheint nicht nur, sondern konstituiert sich auch im Maß durch das Verhältnis zweier Waren als Arbeitsprodukte^[26]. Der „innere Gegensatz“ verwandelt sich in einen äußeren und der eine Pol heißt Relative Wertform und der anderer Äquivalentform. Die Genesis der Geldform als „Wertmaß“ setzt den Verlauf von ihren einfachsten unscheinbarsten Gestalten voraus und folglich bilden die Wertformen niedrigere Momente des in der Geldform realisierten Maßes^[27]. Die einfache Wertform identifiziert sich mit „Spezifischer Quantität“, sie ist das ertste Moment des hegelschen Maßes.

3Ca. Einfache, einzelne oder zufällige Wertform-Die spezifische Quantität

1. Das spezifische Quantum

„Das Maß ist die einfache Beziehung des Quantums auf sich ,seine eigene Bestimmtheit an sich selbst· so ist das Quantum Qualitativ“^[28]. Im Maß bezieht sich die selbst-beziehende Quantität (abstrakte und konkrete Arbeit) auf die Qualität (Wert). Die Quantität ist nun das Verhältnis zwischen der relativen Wertform und Äquivalentform und die Qualität ist der „Exponent“. Innerhalb der selbst-Beziehung des Maßes ist eine Seite(Äquivalentform) eine „gleichgültige Grenze, an der ,ohne die Qualität zu ändern, hin- und hergegangen werden kann“ und die andere Seite ist „qualitativ, spezifisch“^[29](relative Wertform). Beide Seiten „sind Größenbestimmungen eines und desselben“ Maßes(Wert), beide haben eine “verschiedene Existenz“^[30] und beide sind verschiedene Waren.

Die an sich bestimmte Existenz des Maßes spezifiziert die äußerliche, gleichgültige Seite und dadurch gehen wir zum spezifizierenden Maß über.

2. Die beiden Pole des Wertausdrucks - Das spezifizierende Maß

Die spezifizierende Seite hat laut Hegel ein „immanentes” Maß und „insofern es ein Maß in sich ist, kommt äußerlich eine Veränderung der Größe seiner Qualität [...] es verändert die äußerlich gesetzte Veränderung, macht aus diesem Quantum ein Anderes und zeigt sich durch diese Spezifikation als Fürsichsein in dieser Äußerlichkeit“^[31]. Im „Kapital“ spielt „die erste Ware [...] eine aktive ,die zweite eine passive Rolle“^[32]. Das „immanente Maß“ der relativen Wertform ist die Arbeitszeit, die die verschiedenen Quantitäten von Gebrauchswerten spezifiziert. In den “Theorien über den Mehrwert” in der Kritik gegen Bailey führt Marx auf: «Der Wert derselben Ware, ohne sich zu ändern ,kann in unendlich verschiednen Quantis von Gebrauchswerten dargestellt werden, je nachdem ich ihn in dem Gebrauchswert dieser oder jener Ware darstelle”[33].

Der Übergang zum nächsten Moment verwirklicht sich bei Hegel durch das folgende Zitat: „...die Momente des Maßes[bestehen] nicht nur in einer quantitativen und einer das Quantum qualifizierenden Seite einer und derselben Qualität [...], sondern im Verhältnisse zweier Qualitäten,  welche an ihnen selbst Maße sind“^[34]. Im „Kapital“ bemerkt Marx , dass es eine „oberflächliche Auffassung“ ist,  „dass das Äquivalent in der Wertgleichung stets nur die Form eines einfachen Quantums einer Sache“^[35] besitzt. Folglich erforscht er die zwei Seiten als Qualitäten.

3. Die relative Wertform und die Äquivalentform – Verhältnis beider Seiten als Qualitäten 

3a. Qualitatives Verhältnis

Marx stellt das Verhältnis der zwei Pole der Wertform dar und so „sind beide Seiten qualitativ gegeneinander und jede für sich ein solches Dasein“^[36]. Man kann in der Darstellung der drei Eigentümlichkeiten der Äquivalentform eine schrittweise Vertiefung(von oberflächlichen zu immer wesentlicheren Bestimmungen)  des inneren Verhältnisses der zwei Qualitäten bemerken:

1. Gebrauchswert ist Erscheinungsform des Werts.

2. Konkrete Arbeit ist Erscheinungsform der abstrakten.

3. Privatarbeit ist Form der gesellschaftlichen Arbeit.

3b. Quantitatative Bestimmtheit der relativen Wertform

Laut Marx hat „die Wertform [...] also nicht nur Wert uberhaupt, sondern quantitativ bestimmten Wert oder Wertgröße auszudrücken“^[37]. Wenn die Seiten qualitativ gleich sind (als Arbeitsprodukte), dann unterscheiden sie sich nur quantitativ. Bei Hegel ist „...das Maß [...]so das immanente quantitative Verhalten zweier Qualitäten zueinander“^[38].

Marx analysiert 4 verschiedene quantitative Verhältnisse zwischen den zwei Qualitäten und er beweißt, dass „im Maß [...] die wesentliche Bestimmung  der veränderlichen Größe“^[39] eintritt ,weil „wirkliche Wechsel der Wertgröße sich also weder unzweideutig noch erschöpfend weder in ihrem relativen Ausdruck oder in der Größe des relativen Werts“^[40]. 

4. Das Ganze der einfachen Wertform – Das Fürsichsein im Maße

Negation: Selbständigkeit des Wertausdrucks

„Der Wert einer Ware ist selbständig ausgedrückt“^[41] in dem Verhältnis zweier verschiedenartiger Waren. Die Äquivalentform des Dings, worin die Wertgröße eines anderen Dings dargestellt wird, scheint wegen dieser „Selbständigkeit“, als ob sie als „gesellschaftliche Natureigenschaft“ unabhängig von Austauschverhältnis wäre. Dieser Schein verstärkert sich in der Geldform, wo „eine Ware [...] nicht erst Geld zu werden [scheint], weil die andren Waren allseitig ihre Werte in ihr darstellen, sondern sie scheinen umgekehrt allgemein ihre Werte in ihr darzustellen, weil sei Geld ist“^[42]. 

Der selbständige Ausdruck des Wertes ist das unmittelbare Maß und das Austauschverhältnis das in sich spezifiziert ist. Laut Hegel  ist „...das Maß nun auf diese Weise realisiert [...], dass seine beiden Seiten Maße – unterschieden als unmittelbares, äußerliches, und als in sich spezifiziertes – sind und es die Einheit derselben ist“^[43].

Negation der Negation: Negation der Selbständigkeit 

Die selbständige Wertform als unmittelbares Maß beweist sich aber als abhängig vom Austauscheverhältnis; die einfache Wertform reproduziert den immanenten Gegensatz der Ware in äußerlicher Form und deswegen identifiziert sie sich mit dem zufälligen, einzelnen Austauschverhältnis zweier Waren. Jedesmal wenn sich das Austauschverhältnis vollendet, verschwindet die Wertform. Folglich, die Selbstbestimmung des Maßes  „ist darin negiert, indem es in diesem seinem Anderen [unmittelbares Maß] die letzte, fürsichseiende Bestimmtheit hat; und umgekehrt hat das unmittelbare Maß, welches an ihm selbst qualitativ sein soll, an jenem erst in Wahrheit die qualitative Bestimmtheit“^[44]. Das Austauschverhältnis bildet einen selbständigen Wertausdruck(erste Negation) und zugleich hängt die Existenz des Wertausdrucks von dem Austauschverhältnis ab(zweite Negation-Fürsichsein).

Diese negative Einheit ist ein „selbständiges Ganze[s] als fürsichseiendes überhaupt zugleich ein Abstoßen in unterschiedene Selbständige...“^[45]. Der Wert erscheint in einer einzelnen, unkonstanten, zufälligen Form ,die seinem gesellschaftlichen Charakter widerspricht. Dagegen bekommt er in dem Abschnitt „Totale Wertform“ eine Äquivalentform, die gleichgültig zum besonderen Charakter der Arbeiten ist. In der allgemeinen Wertform und dann in der Geldform bekommt er die „allgemeine relative Wertfom“ und der positive Charakter der vergegenständlichten Arbeit tritt ausdrücklich hervor.

---

[1] Phänomenologie des Geistes, S. 14,18, Bd. 3

[2] Absolute identität(das Wahre) ist wirklich  nur als Resultat und als System wirklich 

[3] Die Logik der Geschichte, S. 45

[4] Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie, S. 124 ,Bd. 18

[5] Wissenschaft der Logik II, S. 553, Bd. 6

[6] Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie, S. 124 ,Bd. 18

[7] Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie, S. 127 ,Bd. 18     

[8] Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie, S. 128,129 ,Bd. 18

[9] Äußergewohnlicher Wichtigkeit ist das Thema ,wie die Beziehung zwischen der allgemeinen Logik und der nachhegelschen Westphilosophie verformt, welchen Veränderungen die erste sich von der zweite unterzieht. 

[10] Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie, S. 49 ,Bd. 18

[11] Grundrisse der Kritik der politischen Ökonomie, S. 39, Bd. 42

[12] Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie, S. 49 ,Bd. 18

[13] Wissenschaft der Logik I, S. 30, Bd. 5

[14] Enzyklopädie der philosophischen Wissenschaften im Grundrisse II, S. 20,21 ,Bd. 9

[15] Wir leihen diesen Terminus von Hegels „Absolute Idee“ Kapitel aus

[16] Das gleiche erwähnt Engels in einer Brief zu Conrad Schmidt in 1891

[17] Das Kapital, S. 53

[18] Das Kapital, S. 109

[19] Das Kapital, S. 53

[20] Das Kapital, S. 54

[21] Das Kapital, S.53

[22] Wissenschaft der Logik I, S. 264, Bd. 5

[23] Das Kapital, S. 53

[24] Wissenschaft der Logik I, S. 383, Bd. 5

[25] Wissenschaft der Logik I, S. 383, Bd. 5

[26] “In truth the value dimension is constituted at the very same time as its measure. This means that it is even more abstract than space, because extension is perceptible as such prior to the evolution of a unified measuring system” Arthur - The New Dialectic and Marx’s Capital, S. 96

[27] „Geld als Wertmaß ist notwendige Erscheinungsform des immanenten Wertmaßes der Waren, der Arbeitszeit“ Das Kapital, S. 109

[28] Wissenschaft der Logik I, S. 394, Bd. 5

[29] Wissenschaft der Logik I, S. 398, Bd. 5

[30] Wissenschaft der Logik I, S. 398, Bd. 5

[31] Wissenschaft der Logik I, S. 399,400, Bd. 5

[32] Das Kapital, S. 63

[33] Theorien über den Mehrwert, Bd. 26.3, S. 124

[34] Wissenschaft der Logik I, S. 402, Bd. 5

[35] Das Kapital, Bd. 23,  S. 70

[36] Wissenschaft der Logik I, S. 402, Bd. 5

[37] Das Kapital, S. 67

[38] Wissenschaft der Logik I, S. 403, Bd. 5

[39] Wissenschaft der Logik I, S. 403, Bd. 5

[40] Das Kapital, S. 69

[41] Das Kapital, S. 75

[42] Das Kapital, S. 107

[43] Wissenschaft der Logik I, S. 411, Bd. 5

[44] Wissenschaft der Logik I, S. 411, Bd. 5

[45] Wissenschaft der Logik I, S. 412, Bd. 5

Η «ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΗ ΤΟΜΗ» ΣΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

Η «ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΗ ΤΟΜΗ» ΣΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στην παρούσα εργασία θα επιχειρήσουμε να παρουσιάσουμε την αλτουσεριανοί προσέγγιση της τομής του Μαρξ στην Πολιτική Οικονομία. Ποιες νέες έννοιες έφερε ο Μαρξ σε αυτό το πεδίο, που σηματοδοτούν μία τομή σε σχέση με την κλασσική Πολιτική Οικονομία. 

Ο Αλτουσέρ παίρνει κατά γράμμα τον τίτλο του Κεφαλαίου ως «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» και λέει ότι στις ρητές προθέσεις του Μαρξ βρισκόταν η κριτική της κλασσικής Πολιτικής Οικονομίας.  Όμως τι σημαίνει κριτική; Ο Αλτουσέρ απορρίπτει μια κριτική με τη στενή έννοια της «διόρθωσης» ανακριβειών ή κάλυψης κενών ενός διερευνητικού έργου που σε μεγάλο βαθμό έχει γίνει. Αντίθετα θεωρεί ότι κριτικάρω σημαίνει «αντιπαραθέτω μία νέα προβληματική και ένα νέο αντικείμενο: σημαίνει δηλαδή αμφισβητώ το ίδιο το αντικείμενο της Πολιτικής Οικονομίας».[1] Η «ριζοσπαστικότητα» αυτής της θέσης οδηγεί ευθέως στο συμπέρασμα ότι ανάμεσα στο Κεφάλαιο και στην κλασσική Πολιτική Οικονομία υπάρχει(προς το παρόν σε διακηρυκτικό επίπεδο, αλλά σταδιακά θα αρχίσει να διαφαίνεται) «επιστημολογική τομή».

Η μελέτη του αντικειμένου της μαρξιστικής Πολιτικής Οικονομίας και της κλασσικής Πολιτικής Οικονομίας ,μπορεί να χαρακτηριστεί ως σχέση ανάμεσα σε μια επιστήμη και την προϊστορία της. Σύμφωνα με τον Αλτουσέρ ένας τρόπος παραγωγής είναι περιοχική δομή εντός της ευρύτερης δομής του κοινωνικού σχηματισμού. Εντός ενός τρόπου παραγωγής κυριαρχεί σε τελική ανάλυση η περιοχική δομή του οικονομικού. Ο Μαρξ «διανοίγοντας την ήπειρο Ιστορία»(ευρύτερη τομή που αφορά την ιστορία των κοινωνικών σχηματισμών) διάνοιξε και την «ήπειρο»  της Πολιτικής Οικονομίας(ως επιμέρους πτυχή της ευρύτερης τομής) συγκροτώντας την έννοια του αντικειμένου της. Από αυτή τη σκοπιά μπορούμε να μιλάμε για τομή και στο πεδίο της θεωρίας του οικονομικού.

Για να κατανοήσουμε τη σχέση αυτή(Μαρξ-κλασσικών) επιστημολογικά θα πρέπει να παρουσιάσουμε εν συντομία τα στοιχεία που συνιστούν την τομή, όπως αυτά απομονώνονται θεωρητικά από τον Αλτουσέρ στην τομή του Ιστορικού Υλισμού.

Κάνοντας λόγο για την Γερμανική Ιδεολογία ,η οποία ήταν το πρώτο έργο του Μαρξ που σηματοδοτεί αυτή την τομή, ο Αλτουσέρ λέει: «Μπορούμε να διαπιστώσουμε την ύπαρξη ενός διατεταγμένου συνόλου βασικών θεωρητικών εννοιών, που μάταια θα αναζητούσαμε στα προγενέστερα κείμενα του Μαρξ ,και που παρουσιάζουν την ιδιομορφία να μπορούν να λειτουργούν με τελείως διαφορετικό τρόπο από ότι στην προϊστορία τους»[2]. Πρόκειται για «ένα νέο πεδίο» που συμβαδίζει «με τη θεωρητική απόρριψη των παλιών βασικών ιδεών και (ή) της διάταξής τους, που αναγνωρίζονται και απορρίπτονται σαν εσφαλμένες»[3]. Φυσικά «το ξεκαθάρισμα λογαριασμών σε μια επιστήμη δεν σταματάει ποτέ»[4]. Επομένως πρόκειται για μια μη καθαρή πορεία, αντιφατική, που παρόλα αυτά «άνοιξε ένα δρόμο» ,που ποτέ πριν δεν είχε υπάρξει. Ένας τρόπος παραγωγής είναι περιοχική δομή σε σχέση με κοινωνικό σχηματισμό. Εντός ενός τρόπου παραγωγής κυριαρχεί η περιοχική δομή του οικονομικού. Ο Μαρξ στο ιδρύοντας την «ήπειρο Ιστορία» ,ταυτόχρονα ως επιμέρους δομή της θεωρίας της Ιστορίας άνοιξε και την ήπειρο της Πολιτικής Οικονομίας, συγκροτώντας την έννοια του αντικειμένου της.

Στόχος μας είναι λοιπόν να βρούμε μέσα από την «ανάγνωση» του Αλτουσέρ στον Μαρξ τα στοιχεία εκείνα που συνιστούν «αλλαγή πεδίου» και δικαιολογούν την χρήση της εννοιας «επιστημολογική τομή» ανάμεσα στον Μαρξισμό και την κλασσική Πολιτική Οικονομία.

Α. Το αντικείμενο της Πολιτικής Οικονομίας

 «Η αξίωση της Πολιτικής Οικονομίας να υπάρχει είναι συνάρτηση της φύσης της ,δηλαδή του ορισμού του αντικειμένου της. Η Πολιτική Οικονομία έχει ως αντικείμενο την περιοχή των «οικονομικών φαινομένων», τα οποία εκλαμβάνει ως προφανή, ως γεγονότα: ως απόλυτα δεδομένα, τα οποία λαμβάνει όπως της «δίδονται», δίχως να τα εξετάζει»[5]. Συμπεραίνουμε ότι η κλασσική Πολιτική Οικονομία λειτουργεί εμπειριστικά καθώς το αντικείμενό της δεν προέρχεται από μία διαδικασία παραγωγής αλλά το προσλαμβάνει όπως είναι από την εμπειρία. «Όταν ο Μαρξ αμφισβητεί την αξίωση της Πολιτικής Οικονομίας, αυτό σημαίνει ότι αμφισβητεί τον αυτονόητο χαρακτήρα αυτού του «δεδομένου», που εκείνη «παίρνει» στην πραγματικότητα αυθαίρετα ως αντικείμενο, ισχυριζόμενη ότι το αντικείμενο αυτό της έχει δοθεί…Η αξίωση της Πολιτικής Οικονομίας είναι τελικά ο αντικατοπτρισμός της αξίωσης του αντικειμένου της να της δίδεται»[6]. Για να αποφύγει λοιπόν ο Μαρξ τον εμπειρισμό του δεδομένου «κατασκεύασε την αληθινή έννοια του νέου αντικειμένου»[7].

Ο Αλτουσέρ μας παρουσιάζει τον ορισμό της κλασσικής Πολιτικής Οικονομίας μέσα από το Λεξικό του Λαλάντ. Αυτό που ενδιαφέρει σε αυτόν τον ορισμό είναι ότι η εξεταζόμενη «επιστήμη» έχει ως αντικείμενο τη «γνώση φαινομένων» και τους νόμους που αφορούν «τη διανομή του πλούτου», που ως «πλούτο» εννοεί «ό,τι δύναται να χρησιμοποιηθεί». Αντίθετα ο ρόλος της κατανάλωσης και της παραγωγής εμφανίζεται συνειδητά υποβαθμισμένος καθότι πρόκειται για έννοιες που δεν έχουν «οικονομικό χαρακτήρα» και στην «ολότητά τους, περικλείουν μεγάλο αριθμό εννοιών ξένων προς την πολιτική οικονομία»[8]. Κατά συνέπεια η εξέταση της παραγωγής και της κατανάλωσης ως αντικείμενο της Πολιτικής Οικονομίας περιορίζεται «στο βαθμό που σχετίζονται με την διανομή ως αιτία ή ως αποτέλεσμα»[9].

Ο κλασσικός ορισμός της πολιτικής οικονομίας συνεπάγεται από θεωρητική σκοπιά

1) Ότι τα οικονομικά γεγονότα και φαινόμενα(δηλαδή προσιτά στο άμεσο βλέμμα και την παρατήρηση) ανήκουν σε ένα «ομοιογενές πεδίο». «Δυνάμει της ομοιογένειας του πεδίου ύπαρξής τους» μπορούν να συγκριθούν και να ποσοτικοποιηθούν. Αυτή ήταν όπως λέει ο Αλτουσέρ και η βασική αρχή της κλασσικής οικονομίας[10].

2) Η βάση τώρα πάνω στην οποία στηρίζεται αυτή η «εμπειριστική-θετικιστική αντίληψη των οικονομικών γεγονότων» ,είναι οι «ανάγκες των ανθρώπων υποκειμένων». Μάλιστα ,όπως παρατηρεί ο Αλτουσέρ, η Πολιτική Οικονομία «παρουσιάζει την τάση να ανάγει τις ανταλλακτικές αξίες στις αξίες χρήσης ,και τις αξίες χρήσης στις ανάγκες των ανθρώπων»[11]. Υποκρύπτεται έτσι μία « ‘απλοϊκή’ ανθρωπολογία, η οποία θεμελιώνει στα οικονομικά υποκείμενα και στις ανάγκες τους όλες τις πράξεις παραγωγής, διανομής ,λήψης και κατανάλωσης οικονομικών αντικειμένων»[12]. Η ενότητα της «απλοϊκής» ανθρωπολογίας και των οικονομικών δεδομένων βρίσκεται ήδη στην Φιλοσοφία του Δικαίου του Χέγκελ στις έννοιες της «σφαίρας των αναγκών» ή της «ιδιωτικής κοινωνίας» ,η οποία διακρίνεται από την πολιτική κοινωνία. «Με την έννοια της σφαίρας των αναγκών τα οικονομικά φαινόμενα νοούνται στην οικονομική τους ουσία ως στηριζόμενα στα ανθρώπινα υποκείμενα που μαστίζονται από την ‘ανάγκη’:με άλλα λόγια στον homo oeconomicus, που επίσης αποτελεί δεδομένο (ορατό ,παρατηρήσιμο)»[13].

Πώς λοιπόν διαμορφώνεται ο οικονομικός χαρακτήρας της οικονομίας; Από την ανάγκη του ανθρώπινου υποκειμένου ,δηλαδή του στοιχείου που καθιστά τον άνθρωπο υποκείμενο αναγκών(homo oeconomicus) ,πλάι στη φύση του ως όντος λογικού ,ομιλούντος ,γελώντος, πολιτικού, ηθικου και θρησκευτικού.

Η ‘ανθρωπολογία’ είναι μια ιδεολογία ,η οποία βρίσκεται στο παρασκήνιο «και από την οποία δεν μπορούμε να ζητήσουμε λογαριασμό…εξαφανίζεται στο δεδομένο»[14]. Αυτό συμβαίνει, όπως μας λέει λίγο παρακάτω, επειδή «όλα τα υποκείμενα είναι και υποκείμενα των αναγκών, μπορούμε να πραγματευτούμε τις εκφάνσεις τους βάζοντας σε παρένθεση το σύνολο αυτών των υποκειμένων…πράγμα που προσδίδει κατά τρόπο φυσικό στην Πολιτική Οικονομία τη ροπή προς τον ισχυρισμό ότι πραγματεύεται απολύτως τα οικονομικά φαινόμενα ,σε όλες τις μορφές κοινωνίας, παρελθούσες ,παρούσες και μέλλουσες»[15]. Με αυτή του την θέση ο Αλτουσέρ καθιστά ως βασική αιτία της μη ιστορικότητας των κατηγοριών της κλασσικής Πολιτικής Οικονομίας όχι την πολιτική στάση υπέρ της διαιώνισης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, αλλά τη «σιωπηρή ανθρωπολογία» που ζει στο «χρόνο μιας άλλης ιστορίας» και επισφραγίζει τη δομή του αντικειμένου της Πολιτικής Οικονομίας. Άλλωστε ,όπως προσθέτει, ο Ρικάρντο είχε συνείδηση «ότι μια μέρα η αστική τάξη θα καταρρεύσει…αλλά συνέχιζε ,μεγαλοφώνως ,τον περί αιωνιότητας λόγο»[16].\

Πριν περάσουμε στην «Κριτική του Μαρξ», θα επιχειρήσουμε σύντομα να εξετάσουμε από μεθοδολογική σκοπιά τι είδους «φιλοσοφικές τάσεις»[17] περικλείει μία τέτοιου είδους «ανθρωπολογική» Πολιτική Οικονομία. Αναμφίβολα η μέθοδος «συγκρότησης» του αντικειμένου της κλασσικής Πολιτικής Οικονομίας είναι εμπειριστική· στην πραγματικότητα δεν πρόκειται καν για «συγκρότηση». Ο Αλτουσέρ προσδιορίζει με πρωτότυπο τρόπο τα στοιχεία που συνιστούν τον εμπειρισμό: «Η εμπειριστική διαδικασία της γνώσης έγκειται ,στην πραγματικότητα ,στη διεργασία του υποκειμένου που ονομάζεται αφαίρεση. Γνωρίζω σημαίνει αφαιρώ από το πραγματικό αντικείμενο την ουσία του»[18],«το πραγματικό αντικείμενο περιέχει μέσα του δύο ξεχωριστά πραγματικά μέρη, το ουσιαστικό και το μη-ουσιαστικό…Η πράξη της αφαίρεσης και όλες οι διαδικασίες αποκάθαρσης, δεν είναι παρά διαδικασίες καθαρισμού και εξάλειψης ενός μέρους του πραγματικού ώστε να απομονωθεί το άλλο»[19]. Ο Αλτουσέρ(μέσω των κεκτημένων του Μαρξισμού) αντιπαρατίθεται στην εμπειριστική άποψη που θέλει τη Γενικότητα 1 να συγκροτείται «μέσω αυτής της σωστής αφαίρεσης», που νομίζει ότι «η επιστήμη εργάζεται πάνω σε ένα υπάρχον ,που θα είχε για ουσία του την καθαρή αμεσότητα και μοναδικότητα. Εργάζεται πάντα πάνω στο «γενικό», ακόμα και όταν το γενικό έχει τη μορφή του «γεγονότος»^[20]. Εξ αυτού του λόγου στον Μαρξ υπάρχει διάκριση ανάμεσα στο πραγματικό αντικείμενο και στο αντικείμενο της γνώσης. Στο πεδίο της Πολιτικής Οικονομίας αυτό εξειδικεύεται ως εξής: Τα υποκείμενα έχουν ανάγκες και διαμορφώνουν τους σκοπούς τους βάσει αυτών. Το ανθρωπολογικό αυτό δεδομένο η Πολιτική Οικονομία λειτουργώντας εμπειριστικά το θεωρεί ως την ουσία του ανθρώπου όσον αφορά το πεδίου οικονομικού.

 Έχοντας τώρα προσδιορίσει την ουσία του ανθρώπου κατασκευάζει όλο το σύστημα των οικονομικών της κατηγοριών με βάση αυτήν την ουσία. Άρα η δεύτερη φιλοσοφική τάση είναι  ουσιοκρατική. Αν διενεργήσουμε στην Πολιτική Οικονομία μια τομή ουσίας θα δούμε ότι όλα τα στοιχεία του όλου δίδονται εν συμπαρουσία, «η οποία αποτελεί την άμεση παρουσία της ουσίας τους, που καθίσταται άμεσα αναγνώσιμη μέσα σε αυτά»[21]. Η ουσιοκρατία από την οποία πάσχει η Πολιτική Οικονομία οδηγεί «στην απόλυτη και ομοιογενή παρουσία όλων των καθορισμών του όλου στην παρούσα ουσία»[22]. Έτσι λοιπόν βλέπουμε πως διαπλέκονται φιλοσοφικά οι δύο άξονες(ανθρωπολογία και ομοιογενής χώρος) πάνω στους οποίους στηρίζεται η Πολιτική Οικονομία.

Β. Η κριτική του Μαρξ

Ο Μαρξ αρνείται την αντίληψη περί ομοιογενούς πεδίου δεδομένων οικονομικών φαινομένων ,αλλά και την ιδεολογική ανθρωπολογία του homo oeconomicus που τη στηρίζει. Ο Αλτουσέρ για να αποδείξει την τομή του Μαρξ σε σχέση με αυτούς τους δύο πυλώνες της κλασσικής Πολιτικής Οικονομίας, διατρέχει όλες τις μεγάλες περιοχές του οικονομικού «χώρου»: κατανάλωση ,διανομή, παραγωγή, όπως αυτές παρουσίαζονται κατά κύριο λόγο στην Εισαγωγή του ’57 και στο Κεφάλαιο. Όσο θα παρακαλουθούμε την ανάπτυξη των κατηγοριών αυτών, τόσο σαφέστερη θα καθίσταται η τομή ανάμεσα στον Μαρξ και τους κλασσικούς, καθώς οι προαναφερθέντες πυλώνες θα δέχονται διαρκή πυρά ,μέχρις ότου καταρρεύσουν όταν η ανάλυση φθάσει στο επίπεδο της παραγωγής.

Α) Κατανάλωση

«Στην Εισαγωγή του ’57 ,ο Μαρξ μας δείχνει ότι δεν μπορούμε να ορίσουμε μονοσήμαντα τις οικονομικές ανάγκες συσχετίζοντάς τις με την ‘ανθρώπινη φύση’ των οικονομικών υποκειμένων»[23]. Ο Μάρξ μας δίνει 3 σχέσεις οι οποίες βρίσκονται σε συνάφεια μεταξύ τους και αποτελούν το εννοιολογικό οπλοστάσιο της έννοιας του αντικειμένου της Πολιτικής Οικονομίας.  Χωρίζει λοιπόν την κατανάλωση σε ατομική και παραγωγική. Η πρώτη περιλαμβάνει τις ανθρώπινες ανάγκες και η δεύτερη τις πρώτες ύλες και τα μέσα παραγωγής που χρησιμοποιούνται στην παραγωγική διαδικασία.  Κατ’ επέκταση «η αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης» ως πρώτο είδος κατανάλωσης αντιστοιχεί στο μεταβλητό κεφάλαιο και οι πρώτες ύλες και τα μέσα παραγωγής στο σταθερό κεφάλαιο. Τέλος έχουμε τον Τομέα 1 της παραγωγής, «προοριζόμενο να αναπαράγει τους όρους της παραγωγής σε βάση απλή ή διευρυμένη» και τον Τομέα 2, «προοριζόμενο να παράγει αντικείμενα ατομικής κατανάλωσης»[24].

Ήδη λοιπόν αρχίζει να διαφαίνεται ότι οι ανάγκες για κατανάλωση είναι ιστορικά καθορισμένες και όχι απόλυτα δεδομένα. «Οι μόνες ανάγκες που παίζουν οικονομικό ρόλο είναι οι ανάγκες που μπορούν να ικανοποιηθούν οικονομικά: οι ανάγκες αυτές δεν ορίζονται από την ανθρώπινη φύση γενικά, αλλά από τη δυνατότητά τους να πληρωθούν, δηλαδή από το εισοδηματικό επίπεδο των ατόμων και από τη φύση των διαθέσιμων προϊόντων ,που είναι ,σε δεδομένη στιγμή, το αποτέλεσμα των τεχνικών δυνατοτήτων παραγωγής»[25]. Μάλιστα η διαπλοκή παραγωγής και κατανάλωσης είναι ακόμη πιο βαθιά διότι «η παραγωγή παράγει την κατανάλωση δημιουργώντας τον καθορισμένο τρόπο της κατανάλωσης ,κι ύστερα το ερέθισμα για κατανάλωση ,την ίδια την καταναλωτική ικανότητα σαν ανάγκη»[26]. Αντί λοιπόν η ατομική κατανάλωση να καθορίζεται από την βιολογική ανάγκη του ανθρώπου να συντηρηθεί, όπως πίστευε η ανθρωπολικώς ορμώμενη Πολιτική Οικονομία, αυτή μας «παραπέμπει αφενός στις τεχνικές δυνατότητες παραγωγής και αφετέρου στις κοινωνικές σχέσεις παραγωγής που καθορίζουν την διανομή εισοδημάτων»[27].

Στην πραγματικότητα στους κοινωνικούς σχηματισμούς τα «αληθινά ‘υποκείμενα’» είναι οι κοινωνικές τάξεις. Το θεμέλιο του οικονομικού δεν είναι λοιπόν ανθρωπολογικό αλλά υπόκειται στον διττό δομικό καθορισμό που χωρίζει τα προϊόντα του Τομέα 1 και του Τομέα 2.  Εντέλει «εάν είναι νοητή η ιδέα μιας ανθρωπολογίας ,θα περνά πρώτα από τον οικονομικό (και όχι τον ανθρωπολογικό) ορισμό αυτών των αναγκών»[28]. Ήδη λοιπόν ο «ανθρωπολογικός» πυλώνες κλονίζεται σημαντικά.

Β) Η Διανομή

Ο Μαρξ διακρίνει 3 επίπεδα στη διανομή:

α)διανομή εισοδημάτων

β) διανομή αξιών χρήσης(μέσα παραγωγής και μέσα κατανάλωσης ή αλλιώς Τομέας 1 και Τομέας 2). Τα αγαθά του Τομέα 2 ανταλλάσσονται με εισόδημα. Τα αγαθά του Τομέα 1 με κεφάλαιο, και κατ’ επέκταση «μεταξύ των μελών της καπιταλιστικής τάξης που κατέχουν το μονοπώλιο των μέσων παραγωγής»[29].

γ) Οι δύο πρώτες περιπτώσεις διανομής υπόκεινται όμως σε μία τρίτη, στη «διανομή των οργάνων της παραγωγής, δηλ. στη σχέση που αποκτάνε τα άτομα σε σχέση με τα μέσα παραγωγής»[30]. Με τα λόγια του Μαρξ: «ο καθορισμένος τρόπος συμμετοχής στην παραγωγή καθορίζει τις ιδιαίτερες μορφές της διανομής, τη μορφή συμμετοχής στη διανομή»[31].

Οι αστοί οικονομολόγοι χτίζουν «ροβινσονιάδες» εκκινώντας από το μεμονωμένο άτομο και όχι από την «κοινωνικά καθορισμένη παραγωγή των ατόμων»[32]. Έτσι η διανομή από την σκοπιά του ξεχωριστού ατόμου «καθορίζει τη θέση του ατόμου μέσα στην παραγωγή…θέση που προηγείται λοιπόν από την παραγωγή»[33].

Μέσα από την μαρξική ανάλυση ο Αλτουσέρ αντλεί δύο συμπεράσματα που ήδη είχαν αρχίσει να καθίστανται φανερά: 1) την εξαφάνιση της ανθρωπολογίας και 2) την αναγωγή της κατανάλωσης και της διανομής στον τόπο όπου καθορίζεται πραγματικά το οικονομικό: την παραγωγή.  Έτσι και ο δεύτερο πυλώνας που στήριζε την κλασσική Πολιτική Οικονομία καταρρέει και «τη θέση του ομοιογενούς ‘επίπεδου χώρου’ καταλαμβάνει ένα νέο σχήμα, κατά το οποίο τα οικονομικά ‘φαινόμενα’ νοούνται υπό την κυριαρχία των ‘σχέσεων παραγωγής’ που τα καθορίζουν»[34].

Όμως η ανακάλυψη του καθοριστικού ρόλο της παραγωγής χρονολογείται ήδη από τους Φυσιοκράτες, ενώ ο Ρικάρντο χαρακτηρίζεται από τον ίδιο τον Μαρξ ως «κατ’ εξοχήν οικονομολόγος της παραγωγής». Από την άλλη όμως ο Ρικάρντο έλεγε ότι καθαυτό αντικείμενο της Πολιτικής Οικονομίας είναι η διανομή ,όμως όχι οποιαδήποτε διανομή αλλά αυτή «των φορέων της παραγωγής σε κοινωνικές τάξεις»[35].

Στην πραγματικότητα αυτό που συμβαίνει είναι ότι ο Ρικάρντο ενώ μιλά για τις σχέσεις παραγωγής δεν παράγει την έννοια που τους αντιστοιχεί. Όμως όταν «έχουμε να κάνουμε με τις θεωρητικές συνέπειες αυτής της μεταμφίεσης, το ζήτημα γίνεται πολύ δυσχερέστερο»[36] και αυτό γιατί η απουσία μιας λέξης σημαίνει την παρουσία μιας άλλης έννοιας και άρα μια αλυσίδα από θεωρητικές συνέπειες. Η επιλογή του Ρικάρντο να καθορίσει ως αντικείμενο της Πολιτικής Οικονομίας την διανομή δείχνει ότι «από ένστικτο κατανοούσαν(ο Μαρξ εκτός από το Ρικάρντο αναφέρεται και σε άλλους οικονομολόγους,τους οποίους δεν κατονομάζει, Θ.Λ.) τις μορφές διανομής σαν την πιο συγκεκριμένη έκφραση των συντελεστών παραγωγής σε μια δοσμένη κοινωνία»[37].

Συνεπώς η βασική συνεισφορά του Μαρξ δεν είναι ότι αποκαλύπτει την πρωταρχικότητα της παραγωγής ,αλλά, όπως θα δούμε παρακάτω, ότι μετασχηματίζει την έννοιά της.

Γ) Η Παραγωγή

Η παραγωγή σύμφωνα με τον Μαρξ επιμερίζεται σε διαδικασία εργασίας και σε κοινωνικές σχέσεις παραγωγής.

α) Η διαδικασία εργασίας

Σύμφωνα με τον ορισμό του Μαρξ που τον παραθέτει και ο Αλτουσέρ τα στοιχεία της εργασιακής δραστηριότητας είναι 3:

1)Σκόπιμη δραστηριότητα

2)Αντικείμενο-πρώτη ύλη

3)Μέσα παραγωγής

Το πρώτο χαρακτηριστικό της εργασιακής διαδικασίας είναι η «υλική υφή των όρων της διαδικασίας εργασίας». Στόχος του Αλτουσέρ είναι να αντιμετωπίσει την «ανθρωπιστική σύλληψη της ανθρώπινης εργασίας ως αμιγούς δημιουργίας». Μάλιστα η θέση ότι η «εργασία είναι πηγή κάθε πλούτου» είχε εκφραστεί και στο πρόγραμμα του 1875 του Γερμανικού Εργατικού Κόμματος και της είχε ασκήσει σκληρή κριτική ο Μαρξ λέγοντας ότι «η φύση είναι επίσης η πηγή των αξιών χρήσης (και από τέτοιες αξίες αποτελείται βέβαια ο υλικός πλούτος)όπως και η εργασία ,που και αυτή δεν είναι παρά η έκφραση μιας φυσικής δύναμης ,της εργατικής δύναμης του ανθρώπου»[38]. Πρόκειται για έναν ιδεαλισμό που δεν λαμβάνει υπόψη του ότι η διαδικασία της εργασίας «κυριαρχείται από φυσικούς νόμους της φύσης και της τεχνολογίας»[39].

Αυτό από το οποίο έκανε αφαίρεση η κλασσική Πολιτική Οικονομία είναι «η παρούσα υλικότητα των παραγωγικών δυνάμεων(αντικειμένων εργασίας, υλικών οργάνων εργασίας) που εμπεριέχονται σε κάθε διαδικασία παραγωγής»[40]. Ουσιαστικά όπως παρατηρεί ο Αλτουσέρ πρόκειται για την «θεωρητική ένωση του Σμιθ και του Χέγκελ : ο πρώτος ανήγαγε την πολιτική οικονομία συνολικά στην υποκειμενικότητα της εργασίας, και ο δεύτερος συνέλαβε ‘την εργασία ως ουσία του ανθρώπου’».

Ο Μαρξ λοιπόν παράγει την έννοια του αντικειμένου του, δηλ. την έννοια της παραγωγής. Το πρώτο σκέλος αυτής είναι οι υλικοί όροι της διαδικασίας εργασίας, δηλ. το σταθερό και μεταβλητό κεφάλαιο και ο Τομέας 1 και 2. «Η έννοια του αντικειμένου υπάρχει άμεσα με τη μορφή ευθέως δραστικών οικονομικών εννοιών»[41].

Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι η ίδια η ανάλυση της διαδικασίας εργασίας που αναδεικνύει τον κυρίαρχο ρόλο των «μέσων εργασίας». Τα μέσα εργασίας είναι όπως είδαμε ένα από τα τρία συστατικά στοιχεία της εργασίας. Σε όσα θα ακολουθήσουν θα δείξουμε ότι αυτά είναι το κυρίαρχο από τα τρία.

Όπως αναφέρει ο Μαρξ στο Κεφάλαιο τα εργαλεία είναι αυτά που διαφοροποιούν εποχές, είναι το «μέτρο της βαθμίδας εξέλιξης της ανθρώπινης εργασιακής δύναμης» και «δείκτης κοινωνικών σχέσεων». Τα μέσα εργασίας καθορίζουν τον τρόπο παραγωγής και κατασκευάζουν την έννοια της ιστορίας, δηλ. «η έννοια του τρόπου παραγωγής θεμελιώνεται, από τη σκοπιά που εξετάζουμε εδώ ,στις ποιοτικές διαφορές των μέσων εργασίας, δηλαδή στην παραγωγικότητά τους»[42]. Η ιστορική εξέλιξη των εργαλείων εκφράζει τον «διαφοροποιητικό τρόπο με τον οποίο υφίσταται η ενότητα ‘ανθρώπου και φύσης’». Ταυτόχρονα όμως και σύμφωνα με τον Μαρξ τα εργαλεία είναι και «δείκτης των κοινωνικών σχέσεων υπό τις οποίες διεξαγόταν η εργασία»[43]. Συνεπώς η έννοια του τρόπου παραγωγής περιλαμβάνει από την μία την σχέση ανθρώπου-φύσης ως προς τον μετασχηματισμό της δεύτερης από τον πρώτο και από την άλλη τις παραγωγικές σχέσεις, τις σχέσεις δηλαδή των ανθρώπων μεταξύ τους και προς τα αντικείμενα και τα μέσα παραγωγής.

β) Οι σχέσεις παραγωγής

Ο νέος αυτός όρος της διαδικασίας παραγωγής αφορά «τον ειδικό τύπο των σχέσεων ανάμεσα στους φορείς παραγωγής ανάλογα με τις σχέσεις ανάμεσα σε αυτούς και στα υλικά μέσα παραγωγής»[44]. Άρα από την μία πλευρά έχουμε τα μέσα παραγωγής και από την άλλη τους φορείς της παραγωγής. Ο Αλτουσέρ παραθέτει διάφορα αποσπάσματα του Μαρξ και καταλήγει στα εξής στοιχεία ,τα οποία στο συνδυασμό(Verbindung) τους συνιστούν τις σχέσεις παραγωγής των συγκεκριμένων τρόπων παραγωγής. Τα στοιχεία αυτά είναι: η εργασιακή δύναμη, οι άμεσα εργαζόμενοι, τα αφεντικά ως μη άμεσα εργαζόμενοι, το αντικείμενο της παραγωγής, τα εργαλεία παραγωγής κτλ.

Θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς ότι μπορούμε να «παίξουμε» με όλους τους συνδυασμούς των παραπάνω στοιχείων και έτσι να βρούμε όλους τους τρόπους παραγωγής. Όμως μια τέτοια θέση παραβλέπει ότι οι ειδικοί τρόποι συνδυασμού «αποκτούν νόημα μόνο στο πλαίσιο της ιδιάζουσας φύσης του αποτελέσματος της συνδυαστικής»[45]. Ήδη εδώ από αυτή την αλτουσεριανή θέση διαφαίνεται η έννοια της «δομικής αιτιότητας», δηλ. της δομής(τρόπος παραγωγής) ,η οποία δεν έχει ύπαρξη πέραν των αποτελεσμάτων της και των στοιχείων της, «δεν συντίθεται από αυτά κατά μια ατομιστική ,μηχανιστικής και μεταβατικής αιτιότητας ,διαδικασία που βαίνει από τα μέρη προς το όλο»[46]. Τα στοιχεία δεν προϋπάρχουν της δομής(ούτε και η δομή των στοιχείων) αλλά είναι εμμενή σε αυτήν και άρα συν-συγκροτούνται εντός της δομής και συν-συγκροτούν την δομή.

Όμως η αναπαραγωγή ενός τρόπου παραγωγής συντελείται τόσο μέσω της ίδιας της οικονομίας όσο και μέσω μιας υπερδομής. Η υπερδομή αυτή δεν είναι το φαινόμενο μιας ουσίας-υποδομής, μιας απλής σχέσης ,που παράγει τη συνθετότητα· ένας τρόπος παραγωγής είναι ένα σύνθετο όλο προ-δεδομένο. «Οι τύποι αυτοί σχέσεων, ανάλογα με τη διαφοροποίηση ή μη των φορέων παραγωγής σε άμεσους εργαζόμενους και αφεντικά, καθιστούν είτε αναγκαία(ταξικές κοινωνίες) είτε περιττή (αταξικές κοινωνίες)  την ύπαρξη μιας πολιτικής οργάνωσης προοριζόμενης να επιβάλλει και να διατηρεί τους ορισμένους αυτούς τύπους σχέσεων με τη βοήθεια της υλικής δύναμης-βίας (του κράτους) ή της ηθικής δύναμης-βίας(των ιδεολογιών)»[47]. Η σχέση δραστικότητας ανάμεσα στην υποδομή(οικονομικό) και την υπερδομή-εποικοδόμημα προσδιορίζεται από τον Αλτουσέρ ως εξής: «αν η δομή των σχέσεων παραγωγής ορίζει το οικονομικό ως οικονομικό ,ο ορισμός της έννοιας των σχέσεων παραγωγής ορισμένου τρόπου παραγωγής περνά αναγκαία από τον ορισμό της έννοιας της ολότητας των διαφόρων επιπέδων της κοινωνίας και του τύπου συνάρθρωσής τους(δηλαδή δραστικότητάς τους)»[48].

Το οικονομικό δεν είναι άμεσα ορατό και «ο εντοπισμός του περνά από την κατασκευή της έννοιάς του, η οποία προϋποθέτει τον ορισμό της ιδιαίτερης ύπαρξης και συνάρθρωσης των διαφόρων επιπέδων της δομής του όλου»[49]. Κατασκευάζω την έννοια του οικονομικού σημαίνει «ορίζω τον τόπο του, την έκτασή του και τα όριά του σε αυτή τη δομή»[50].

Εντός της «περιοχικής δομής» του οικονομικού τα πραγματικά υποκείμενα δεν είναι οι «πραγματικοί άνθρωποι» ,ως κάτοχοι και λειτουργοί, αλλά «οι προσδιορίζοντες και διανέμοντες: οι σχέσεις παραγωγής(και οι ιδεολογικές και πολιτικές κοινωνικές σχέσεις)»[51].

Σύμφωνα με τον Μαρξ «η ειδική οικονομική μορφή με την οποία αποσπάται απλήρωτη υπερεργασία από τους άμεσους παραγωγούς καθορίζει τη σχέση κυριαρχίας-υποδούλωσης»[52]. Στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής «η ενότητα των υλικών και κοινωνικών όρων της καπιταλιστικής παραγωγής εκφράζεται στην υφιστάμενη άμεση σχέση μεταξύ μεταβλητού κεφαλαίου και παραγωγής της υπεραξίας»[53]. Η υπεραξία δεν μπορεί να μετρηθεί γιατί δεν είναι μέγεθος αλλά «η έννοια μιας σχέσης», της οποίας η ύπαρξη είναι ορατή και μετρήσιμη μόνο στις «επιπτώσεις» της, άρα είναι παρούσα εν τη «καθορισμένη απουσία της». Στην πραγματικότητα η υπεραξία είναι «μια σχέση παραγωγής μεταξύ των φορέων της διαδικασίας παραγωγής και των μέσων παραγωγής, δηλαδή η ίδια η δομή που διέπει τη διαδικασία στην ολότητα της ανάπτυξης και ύπαρξής της»[54]. Οι Σμιθ και Ρικάρντο με τις έννοιες του κέρδους και της γαιοπροσόδου κατέγραφαν στην πραγματικότητα το εμπειρικό γεγονός της εκμετάλλευσης της μάζας των ανθρώπων από μια μειοψηφία· όμως επρόκειτο κατά το χαρακτηρισμό του Αλτουσέρ για το «γεγονός» της υπεραξίας και όχι για την «έννοια» του «γεγονότοτος». Η καινοτομία του Μαρξ έγκειται στο ότι είδε το «γεγονός» της υπεραξίας όχι εντός ομοιογενούς χώρου αλλά σε μια υπαρκτή σχέση «συνδυασμού», μια σχέση συνθετότητας εντός ενός «σύνθετου χώρου με βάθος».

Σύμφωνα με τον ορισμό του Αλτουσέρ για την τομή ,αυτή απαιτεί την ύπαρξη ενός ριζικά νέου διατεταγμένου συνόλου βασικών θεωρητικών εννοιών. Έχοντας παρουσιάσει το αντικείμενο της κλασσικής Πολιτικής Οικονομίας καθώς και την μαρξική κριτική αυτού, η οποία αντιπαραθέτει ευθέως την έννοια ενός άλλου αντικειμένου, μη εμπειριστικού, μη ανθρωπολογικού και μη ομοιογενούς, μπορούμε  να συμπεράνουμε γιατί ο Αλτουσέρ θεωρεί ότι ανάμεσα στους δύο υπάρχει τομή. Κλείνοντας παραθέτουμε τις έννοιες που με βάση την ανάλυση του Αλτουσέρ φέρνει στο προσκήνιο ο Μαρξ: είναι οι έννοιες της αφηρημένης και συγκεκριμένης εργασίας, του μεταβλητού και σταθερού κεφαλαίου, της ατομικής και παραγωγικής κατανάλωσης, του Τομέα 1 και 2 της παραγωγής, της κυριαρχίας των οικονομικών φαινομένων από τις σχέσεις παραγωγής που σπάει το επίπεδο του χώρου, της υλικής υφής της διαδικασίας της εργασίας, του κυρίαρχου ρόλου των μέσων εργασίας και βέβαια η κεντρικότερη έννοια στο μαρξιστικό έργο, αυτή της υπεραξίας.

Βιβλιογραφία

Althusser, L. - Balibar, E. - Establet, R. - Macherey, Pierre - Ranciere, J.: Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο. Μετάφρ. Δημήτρης Δημούλης - Χρήστος Βαλλιάνος - Βίκυ Παπαοικονόμου, Επιμ. Δημ. Δημούλης. "Ελληνικά Γράμματα", Αθ. 2003

Λ. Αλτουσέρ «Στοιχεία Αυτοκριτικής» μτφ. Τάκης Καφετζής. "Πολύτυπο", Αθ. 1983

Λ. Αλτουσέρ «Για τον Μαρξ», εκδ. Γράμματα ,Αθ. 1978

Κ. Μαρξ «Βασικές γραμμές της κριτικής της πολιτικής οικονομίας», μτφ. Δ.Διβάρης, εκδ. Στοχαστής,Αθ. 1990

Κριτική των προγραμμάτων Γκότα και Ερφούρτης, μτφ. Κ.Σκλάβος,  Εκδ. Μαρη και Κοροντζή, Αθ. 1946

Γ.Φουρτούνης, «Εμμένεια και Δομή»,σελ. 210, περιοδικό Αξιολογικά

---

[1] Λ. Αλτουσέρ «Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο», σελ. 398

[2] Λ. Αλτουσέρ «Στοιχεία αυτοκριτικής», σελ. 19

[3] Λ. Αλτουσέρ «Στοιχεία αυτοκριτικής», σελ. 21

[4] Λ. Αλτουσέρ «Στοιχεία αυτοκριτικής», σελ. 24

[5] Λ. Αλτουσέρ «Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο», σελ. 398,399

[6]  Στο ίδιο σελ. 399

[7] Στο ίδιο, σελ. 400

[8] Στο ίδιο, σελ. 401

[9] Παρατίθεται στο[9] Λ. Αλτουσέρ «Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο», σελ. 402

[10] Στο ίδιο , σελ. 402

[11] Στο ίδιο, σελ. 402

[12] Στο ίδιο, σελ. 402

[13] Στο ίδιο, σελ. 404

[14] Στο ίδιο, σελ. 406

[15] Στο ίδιο, σελ. 406

[16] Στο ίδιο, σελ. 407

[17] Έννοια που χρησιμοποιεί ο Αλτουσέρ στα «Στοιχεία Αυτοκριτικής»

[18] «Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο», σελ 46,47

[19] «Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο», σελ 48

[20] «Για τον Μαρξ» ,σελ. 184

[21] Στο ίδιο, σελ. 308

[22] Στο ίδιο, σελ. 308

[23] Στο ίδιο, σελ. 408

[24] Στο ίδιο, σελ. 408

[25] Στο ίδιο, σελ. 409

[26] Κ.Μαρξ «Βασικές γραμμές της κριτικής της πολιτικής οικονομίας», σελ.61

[27] Λ. Αλτουσέρ «Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο», σελ. 410

[28] Στο ίδιο, σελ. 410

[29] Στο ίδιο, σελ. 411

[30] Στο ίδιο, σελ. 411

[31] Κ.Μαρξ «Βασικές γραμμές της κριτικής της πολιτικής οικονομίας», σελ.62

[32] Κ.Μαρξ «Βασικές γραμμές της κριτικής της πολιτικής οικονομίας», σελ.53

[33] Στο ίδιο, σελ 62

[34] Λ. Αλτουσέρ «Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο», σελ. 411,412

[35] Στο ίδιο, σελ 412

[36] Στο ίδιο,σελ. 412

[37] Κ.Μαρξ «Βασικές γραμμές της κριτικής της πολιτικής οικονομίας», σελ.62

[38] Κριτική των προγραμμάτων Γκότα και Ερφούρτης, σελ. 15, Εκδ. Μαρη και Κοροντζή, μτφ. Κ.Σκλάβος, Αθ. 1946

[39] Λ. Αλτουσέρ «Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο», σελ. 415

[40] Στο ίδιο, σελ 416

[41] Στο ίδιο, σελ. 416

[42] Στο ίδιο, σελ. 419

[43] Στο ίδιο, σελ. 420

[44] Στο ίδιο σελ. 420

[45] Στο ίδιο ,σελ. 423

[46] Γ.Φουρτούνης, «Εμμένεια και Δομή»,σελ. 210, περιοδικό Αξιολογικά

[47] Λ. Αλτουσέρ «Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο», σελ. 425

[48] Στο ίδιο, σελ. 425

[49] Στο ίδιο, σελ. 426

[50] Στο ίδιο, σελ. 426

[51] Στο ίδιο, σελ. 428

[52] Στο ίδιο, σελ. 422

[53] Στο ίδιο, σελ. 429

[54] Στο ίδιο, σελ. 430