Untersuchung der Logik als reifer Wissenschaft: Allgemeine und spezielle Logik

Το παρόν κείμενο το έγραψα πρώτα στα γερμανικά λόγω ακαδημαϊκών υποχρεώσεων. Μες στον Μάρτη θα γραφτεί και στα ελληνικά σε πιο αναπτυγμένη μορφή.

1. Die Allgemeine Logik von G.W.F. Hegel

Die Entstehung jeder Wissenschaft lässt sich grundsätzlich mit zwei Momenten charakerisieren. Das erste Moment ist das Aufsteigen vom sinnlich Konkreten zum geistig Abstrakten (Analyse, Verstand, unreife Wissenschaft) und das zweite das Aufsteigen vom geistig Abstrakten zum geistig Konkreten (Synthese, Vernunft, reife Wissenschaft). . Daraus folgt, dass man um das reife Moment der Logik als Wissenschaft betrachten zu können, die Untersuchung des unreifen Momentes voraussetzen muss.   Die Logik als reife Wissenschaft hat zwei Voraussetzungen.

1A. Zwei Voraussetzungen der Logik als reifer Wissenschaft

1Aa. Erste Voraussetzung: „Phänomenologie des Geistes“   

Hegels Zeit „ist eine Zeit der Geburt und des Übergangs zu einer neuen Periode“ und seine Aufgabe ist „die Erhebung der Philosophie zur Wissenschaft“[1]. Die „Phänomenologie des Geistes“ stellt den Verlauf der Menschheit von Bewustseinsgegensatz zwischen Subjekt und Objekt bis zur seiner Aufhebung dar und erhebt uns auf die Stufe der philosophischen Wissenschaft, wo die Vernunft(und der Begriff) herrscht. Dieser Verlauf schließt verschiedene Momente ein, die einander nachfolgen: Das „Bewußtsein“(„sinnliche Gewißheit“, „Wahrnehmung“, “Kraft und Verstand“), das „Selbstbewußtsein“ und die „Vernunft“(„die Vernunft“, „der Geist“, „die Religion“, „das absolute Wissen“). Die „Phänomenologie“  steht als die erste Voraussetzung  für alle die Wissenschaften, woraus das hegelsche System besteht (Logik, Philosophie der Natur und Philosophie des Geistes) und trägt dazu bei, dass es in dem Anfang jeder reifen Wissenschaft eine absolute Idenität[2] zwischen Subjekt und Objekt gibt. Im hegelschen System sind alle die Wissenschaften auf das Niveau der Vernunft erhoben und ihr Gegenstand rekonstruiert sich als organisches Ganzes. Die „Phänomenologie“ bildet demnach das Aufsteigen vom sinnlich Konkreten zum Abstrakten in der Wissenschaft überhaupt ab.

1Ab. Zweite Voraussetzung: die Geschichte der Logik

Die zweite Voraussetzung bezieht sich auf das Aufsteigen vom Konkreten zum Abstrakten in jeder besonderen Wissenschaft. Was die Logik betrifft, wird dieser Verlauf in den „Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie“ von Hegel beschrieben. Die “Vorlesungen” von Hegel,sind das geeignetste Mittel für den Versuch das ersten Moment der Logik als organisches Ganzes zu rekonstruieren.

Im Vergleich zu anderen Wissenschaften hat die Logik die Eigentümlichkeit, dass ihr Gegenstand nicht seiner Abhandlung  vorausgeht, sondern dass er „sich in ihrem Verlaufe“[3] erzeugt. Folglich, entsprechen den wichtisten Stufen der progressiven Entwicklung eines Objektes als organischer Totalität (historische Reihenfolge) bestimmte Erkenntnisstadien[4](Subjekt, logische Reihenfolge). Wir wenden also für die Interpretation der Geschichte der Philosophie hegels die Kategorien an, die V.A.Vazjulin in seinem Buch „Die Logik der Geschichte“ vorschlägt, um die historische Entstehung eines Gegenstandes zu beschreiben. Das aufsteigen vom Konkreten zum Abstrakten entspricht demnach den Kategorien der „Urbildung“ und der „Formierung“ der Gegenstandes.      

Urbildung(“erste Periode“): Mit der antiken griechischen Philosophie erscheint die Philosophie. Hegel unterscheidet hier vier „Stufen“. Die Logik hat wegen ihrer Natur kein sinnlich Konkretes als Anfang, sondern das „noch unbestimmte und unmittelbare Allgemeine (Gott), das Sein“ und das ist „die substantielle Grundlage aller Philosophie, die sich nicht verändert, sondern nur tiefer in sich geht“[4]. In der „Wissenschaft der Logik II“ Hegel erklärt, dass der Anfang der Logik nicht „ein Unmittelbares der sinnlichen Anschauung oder der Vorstellung, sondern des Denkens“ ist, das „den Sinn und die Form abstrakter Allgemeinheit hat“.[5] Die ersten drei Stufen lassen sich sich so zusammenfassen: „dass diese zunächst abstrakte Totalität[erste Stufe], indem sie durch den tätigen, bestimmenden, unterscheidenden Gedanken realisiert wird, selbst sich in ihre unterschiedenen Bestimmungen setzt, die als ideelle ihr angehören[zweite Stufe]. Da diese Bestimmungen ungetrennt in der Einheit enthalten sind, also jede in ihr auch die andere ist, so werden diese entgegengesetzten Momente selbst zu Totalitäten erhoben[dritte Stufe]“[6]. Die eine Totalität ist „reines Denken“(Stoizismus) und die andere „das natürliche Sein“(Epikureismus). In der vierten Stufe haben wir die Vernichtung dieser Unterschiede im Skeptizismus.

Formierung(„zweite Periode“): „Das griechische Philosophieren“ nimmt auf den „Gegensatz von Sein und Denken noch nicht Rücksicht“[7]. Auf der anderen Seite, in der  modernen Philosophie haben wir „zwei Ideen: die subjektive Idee als Wissen und dann die substantielle, konkrete Idee; und die Entwicklung, Ausbildung dieses Prinzips, daß es zum Bewußtsein des Gedankens kommt, ist das Interesse der modernen Philosophie“[8]. Mit dem Übergang zum Geist, wo die Subjektivität sich zu wissen beginnt, erhebt sich die Logik zu einem höherem Niveau sowohl historisch(Moderne Philosophie) als auch epistemologisch.

1B. Das Aufsteigen von Abstrakten zum geistig Konkretem als die Reife der Wissenschaft der Logik

Die dritte Kategorie von Vazjulin ist die „Reife“. Die Wissenschaft der Logik in ihrer Reife hat drei Momente:

1) Allgemeine Logik[9]: Dieses Moment bezieht sich hauptsächlich auf Hegel. In der allgemeinen Logik reproduziert sich nun das Aufsteigen von Unmittelbarkeit zum Abstrakten aber in aufgehobener Form. Nimmt man laut Hegel „den logischen Fortgang für sich [...], so hat man darin nach seinen Hauptmomenten den Fortgang der geschichtlichen Erscheinungen;“[10]. Marx hat in der berühmten Einleitung der „Kritik der politischen Ökonomie“ gesagt: „die Andeutungen auf Höhres in den untergeordneten Tierarten können dagegen nur verstanden werden, wenn das Höhere selbst schon bekannt ist“[11]. Hegel behauptet das Gleiche für die Geschichte der Logik: „Aber um in der empirischen Gestalt und Erscheinung, in der die Philosophie geschichtlich auftritt, ihren Fortgang als Entwicklung der Idee zu erkennen, muß man freilich die Erkenntnis der Idee schon mitbringen, so gut als man zur Beurteilung der menschlichen Handlungen die Begriffe von dem, was recht und gehörig ist, mitbringen muß“[12]. Somit können wir das unreife Moment der Wissenschaft nur von Seiten der Reife nachvollziehen.

In der Logik haben wir eine absolute Identität zwischen Form und Inhalt. Laut Hegel sei das Wahre wirklich nur als Ganzes und als System und das Absolute solle wesentlich als Resultat gedacht werden. Wir könnten demnach die Beziehung zwischen Form und Inhalt wie folgt betrachten:  Der Begriff ist ein Form(z.B. Sein), aber diese Form vermittelt sich und bekommt einen Inhalt(z.B. Dasein, Etwas); dieser Inhalt ist jedoch auch Begriff, eine „Formbestimmung“ und nur „ein Moment der Form als Totalität“[13]. In der Lehre vom Begriff erwähnt Hegel, was den Begriff ausmache, ist, dass er zugleich die Allgemeinheit, die Besonderheit und die Einzelheit beinhalte. Der Verlauf der Logik wird von Hegel im Kapitel der „Absoluten Idee“ zusammengefasst, wo er die drei Momente der Methode unterscheidet: 1. Die selbstbestimmende Allgemeinheit(Analyse). 2. Die negative oder vermittelte Bestimmung, die ferner zugleich die vermittelnde ist und 3. die Zuruckkehrung des Verlaufs des Erkennens in sich selbst, die als der sich aufhebende Widerspruch die Herstellung der ersten Unmittelbarkeit ist.

Die eigentümliche Triebkraft der allgemeinen Logik(im reifen Niveau) hat im klassischen Marxismus den Eindruck verursacht, dass es bei Hegel um eine idealistische „Selbstbewegung“ des Denkens und einen „Entstehungsprozess“ des Konkreten geht. Zu dieser Kritik trugen einige zweideutigen Sätze Hegels bei und noch etwas anderes, das ich im nächsten Abschnitt analysiere. Aber, wie ich zu zeigen versuchte, ist die hegelsche Logik nicht reines, selbstentstehendes Denken, sondern reproduziert in bewußter Weise(in Vernunft) die spontane Dialektik des Überganges von einem philosophischen System zu anderem.

2) Spezielle Logik: Hegel hat keine Spezielle Logik. Dagegen hat er nach der Logik und mit Hilfe von ihr versucht, die „empirischen Wissenschaften“ auf das Niveau der Vernunft zu erheben. Zum Beispiel wird die Physik duruch die Analyse(Verstand) begrenzt und ihr bestimmter Inhalt „ist eben deswegen außer dem Allgemeinen, damit zersplittert...ohne den notwendigen Zusammenhang in ihm selbst“ und sie “muß so der Philosophie in die Hände arbeiten, damit diese das ihr überlieferte verständige Allgemeine in den Begriff übersetze, indem sie zeigt, wie es als ein in sich selbst notwendiges Ganzes aus dem Begriff hervorgeht“ [14]. Hegel erkennt den empirischen Wissenschaften die Eigenschaft der Vernunft nicht zu und deswegen beauftragt er die wissenschaftliche Philosophie mit dieser Aufgabe. Darin schleichen sich tatsächlich „idealistische“ Elemente ein, die zwar die empirischen Wissenschaften des hegelschen Systems beeinflüßen, aber nicht seine Logik.

Marx hat mit dem „Kapital“ jedoch bewiesen, dass es auch für eine „empirische Wissenschaft“ erreichbar ist, auf das Niveau der Vernunft an sich zu erheben und sich als ein organisches Ganze zu rekonstruieren. Folglich ist die Aufgabe der Logik  nunmehr zu betrachen, mit welcher Weise die allgemeine Logik innerhalb der reifen empirischen Wissenschaft sich verändert. Die (spezielle)Logik des „Kapitals“ von K.Marx bildet also ein Teil des zweiten Moments der Reife der Wissenschaft der Logik ab. Das zweite Moment besteht aber aus der speziellen Logik von jeder empirischen reifen Wissenschaft.

3) „System der Totalität“[15]: Die Logik kann dieses Moment erreichen, nur wenn wir die spezielle Logik von jeder bestimmten Wissenschaft deduzieren. Diese Aufgabe setzt die Rekonstruktion von jeder Wissenschaft in einer organischen Ganzen(Reife) voraus.

2. Die spezielle Logik: Die Logik des „Kapitals“ von K.Marx

Wir halten die drei Bände des „Kapitals” für die geistige Reproduktion der kapitalistischen Produktionsweise als ein organisches Ganzes.  Wir konzetrieren uns auf das dritte Unterkapitel des ersten Abschnitts ,das „Einfache, einzelne oder zufällige Wertform“ heißt. Trotzdem versuchen wir eine kurze und provisorische  Darstellung der logischen Kategorien von den Unterkapiteln eins und zwei.

Unsere Struktur betreffend nehmen wir in groben Zügen die Grundkategorien  von  V.A. Vazjulin an, die er in seinem Buch „Die Logik des «Kapitals» von K.Marx“ vorschlägt. Laut Vazjulin bilden der erste und zweite Abschnitt des „Kapitals“ das Sein(die Oberfläche) der kapitalistischen Produktionsweise untersucht als  organischen Ganzen und die übrigen Abschnitte des ersten Bands das Wesen von der kapitalistischen Produktionsweise^[16] ab. In Bezug auf die Qualität benutzen wir die gleiche logische Struktur wie Vazjulin, aber in Bezug auf  die Quantität und das Maß gebrauchen wir eine von Vazjulin verschiedene Struktur.

2A. Qualität

Das Sein der kapitalistischen Produktionsweise als Ganzes ist die Ware. Das reine Sein ist der kapitalistische Reichtum als eine Warensammlung im Allgemeinen. Das Nichts ist, dass die Spezifik der Ware im Kapitalismus noch gar nicht fixiert  ist. Die einzelne Ware als eine Einheit der Ware als Ware(reines Sein) und als Sein der kapitalistischen Produktionsweise(Nichts) ist das Werden. Der Gebrauchswert als die erwähnte unmittelbare Einheit dieser verschiedenen Momente ist das Dasein des Kapitals. Als einzelner ist der Gebrauchswert Qualität, aber in der Beziehung auf einen anderen Gebrauchswert enthält er seine Negation. Die Qualität wird Realität. Sie bezieht sich auf sich in der Negation eines anderen Gebrauchswertes und ist deswegen Etwas. Die Gebrauchswerte sind gleichgültig gegeneinander und folglich sind sie Etwas und ein Anderes, das Endliche. Der Wert ist das Unendliche als Negation des Endlichen. Aber der Wert als Nicht-Gebrauchswert wird durch den Gebrauchswert begrenzt(schlechte Unendlichkeit). Wenn wir die Zirkulation in einer entwickelten Form betrachten, dann ist der Wert das Gemeinsame verschiedener Waren und der Gebrauchswert(Endliches) ein Moment des Wertes(Unendliches) und wir gehen somit zur affirmativen Unendlichkeit über. Der Wert einer einzelnen Ware ist unmittelbar sowohl Wert überhaupt, als auch Wert einer einzelnen Ware, d.h. das andere des Wertes ,als Moment des Wertes selbst(das Fürsichsein).

2B. Quantität

Marx fragt sich „Wie nun die Größe seines [eines Gutes] Werts messen?“ und er antwortet „durch das Quantum der Arbeit“^[17]. Die Arbeit ist laut Marx das „immanentes Wertmaß“^[18]. In dem gegebenen Untersuchungsniveau spielt die Arbeit die Rolle der Quantität(Größe) des Wertes. 

Die reine, gleichgültige Quantität in Hegel entspricht der Arbeit als „Residuum“, als „bloße Gallerte unterschiedsloser menschlicher Arbeit“ und als „Verausgabung menschlicher Arbeitskraft ohne Rücksicht auf die Form ihrer Verausgabung“^[19].  Aber dieses Residuum besteht aus „zahllosen ,individuellen Arbeitskräften“^[20](Quantum).  Laut Marx „Die gesamte Arbeitskraft der Gesellschaft, die sich in den Werten der Warenwelt darstellt, gilt hier als eine und dieselbe menschliche Arbeitskraft, obgleich sie aus zahllosen individuellen Arbeitskräften besteht“^[21](„schlechte quantitative Unendlichkeit“^[22]). Anschließend beweist sich jede individuelle Arbeit als Moment, als Träger der gesellschaftlichen Durchschnitts-Arbeitskraft: „Jede dieser individuellen Arbeitskräfte ist dieselbe menschliche Arbeitskraft wie die andere, soweit sie den Charakter einer gesellschaftlichen Durchschnitts-Arbeitskraft besitzt und als solche gesellschaftliche Durchschnitts-Arbeitskraft wirkt, also in der Produktion einer Ware auch nur die im Durchschnitt notwendige oder gesellschaftlich notwendige Arbeitszeit braucht“^[23] („Die Unendlichkeit des Quantums“).

„Das direkte Verhältnis“: nützliche Arbeit(1 Rock)/abstrakte Arbeit(y Arbeitstage) = unveränderte Produktivität(Exponent). 1 Rock–y Arbeitstage, 2 Röcke–2y Arbeitstage.

„Das umgekehrte Verhältnis“: nützliche Arbeit(1 Rock)/abstrakte Arbeit(y/2 Arbeitstage) = 2 x Produktivität(=Exponent). Verdoppelte Produktivkraft der Arbeit halbiert das Quantum der abstrakten Arbeit ,die in einem Rock sich herauskrystallisiert. Offensichtlich gibt es hier mehr als eine Kombinationen. Laut Hegel „im umgekehrten Verhältniss ist das Quantum in negativer Bestimmung ein Verhalten seiner zu sich selbst“^[24].

„Potenzenverhältnis“: Komplizierte Arbeit gilt nur als potenzierte einfache Arbeit, so dass ein kleineres Quantum komlizierter Arbeit gleich einem größeren Quantum einfacher Arbeit ist. Laut Hegel „Im Potenzenverhältnis aber ist es [das Quantum]  in dem Unterschiede als seiner von sich selbst vorhanden“^[25].

3C. Das Maß - Die Wertform oder der Tauschwert

Die Qualität schließt den „inneren Gegensatz“ der Ware zwischen Gebrauchswert und Wert ein. In der Quantität werden die quantitativen Seiten des  Gegensatzes unter der Form der konkreten und abstrakten Arbeit untersucht und stellt den gesellschaftlichen Charakter der kapitalistischen Warenproduktion heraus. Der in der Qualität untersuchte Wert, erscheint nicht nur, sondern konstituiert sich auch im Maß durch das Verhältnis zweier Waren als Arbeitsprodukte^[26]. Der „innere Gegensatz“ verwandelt sich in einen äußeren und der eine Pol heißt Relative Wertform und der anderer Äquivalentform. Die Genesis der Geldform als „Wertmaß“ setzt den Verlauf von ihren einfachsten unscheinbarsten Gestalten voraus und folglich bilden die Wertformen niedrigere Momente des in der Geldform realisierten Maßes^[27]. Die einfache Wertform identifiziert sich mit „Spezifischer Quantität“, sie ist das ertste Moment des hegelschen Maßes.

3Ca. Einfache, einzelne oder zufällige Wertform-Die spezifische Quantität

1. Das spezifische Quantum

„Das Maß ist die einfache Beziehung des Quantums auf sich ,seine eigene Bestimmtheit an sich selbst· so ist das Quantum Qualitativ“^[28]. Im Maß bezieht sich die selbst-beziehende Quantität (abstrakte und konkrete Arbeit) auf die Qualität (Wert). Die Quantität ist nun das Verhältnis zwischen der relativen Wertform und Äquivalentform und die Qualität ist der „Exponent“. Innerhalb der selbst-Beziehung des Maßes ist eine Seite(Äquivalentform) eine „gleichgültige Grenze, an der ,ohne die Qualität zu ändern, hin- und hergegangen werden kann“ und die andere Seite ist „qualitativ, spezifisch“^[29](relative Wertform). Beide Seiten „sind Größenbestimmungen eines und desselben“ Maßes(Wert), beide haben eine “verschiedene Existenz“^[30] und beide sind verschiedene Waren.

Die an sich bestimmte Existenz des Maßes spezifiziert die äußerliche, gleichgültige Seite und dadurch gehen wir zum spezifizierenden Maß über.

2. Die beiden Pole des Wertausdrucks - Das spezifizierende Maß

Die spezifizierende Seite hat laut Hegel ein „immanentes” Maß und „insofern es ein Maß in sich ist, kommt äußerlich eine Veränderung der Größe seiner Qualität [...] es verändert die äußerlich gesetzte Veränderung, macht aus diesem Quantum ein Anderes und zeigt sich durch diese Spezifikation als Fürsichsein in dieser Äußerlichkeit“^[31]. Im „Kapital“ spielt „die erste Ware [...] eine aktive ,die zweite eine passive Rolle“^[32]. Das „immanente Maß“ der relativen Wertform ist die Arbeitszeit, die die verschiedenen Quantitäten von Gebrauchswerten spezifiziert. In den “Theorien über den Mehrwert” in der Kritik gegen Bailey führt Marx auf: «Der Wert derselben Ware, ohne sich zu ändern ,kann in unendlich verschiednen Quantis von Gebrauchswerten dargestellt werden, je nachdem ich ihn in dem Gebrauchswert dieser oder jener Ware darstelle”[33].

Der Übergang zum nächsten Moment verwirklicht sich bei Hegel durch das folgende Zitat: „...die Momente des Maßes[bestehen] nicht nur in einer quantitativen und einer das Quantum qualifizierenden Seite einer und derselben Qualität [...], sondern im Verhältnisse zweier Qualitäten,  welche an ihnen selbst Maße sind“^[34]. Im „Kapital“ bemerkt Marx , dass es eine „oberflächliche Auffassung“ ist,  „dass das Äquivalent in der Wertgleichung stets nur die Form eines einfachen Quantums einer Sache“^[35] besitzt. Folglich erforscht er die zwei Seiten als Qualitäten.

3. Die relative Wertform und die Äquivalentform – Verhältnis beider Seiten als Qualitäten 

3a. Qualitatives Verhältnis

Marx stellt das Verhältnis der zwei Pole der Wertform dar und so „sind beide Seiten qualitativ gegeneinander und jede für sich ein solches Dasein“^[36]. Man kann in der Darstellung der drei Eigentümlichkeiten der Äquivalentform eine schrittweise Vertiefung(von oberflächlichen zu immer wesentlicheren Bestimmungen)  des inneren Verhältnisses der zwei Qualitäten bemerken:

1. Gebrauchswert ist Erscheinungsform des Werts.

2. Konkrete Arbeit ist Erscheinungsform der abstrakten.

3. Privatarbeit ist Form der gesellschaftlichen Arbeit.

3b. Quantitatative Bestimmtheit der relativen Wertform

Laut Marx hat „die Wertform [...] also nicht nur Wert uberhaupt, sondern quantitativ bestimmten Wert oder Wertgröße auszudrücken“^[37]. Wenn die Seiten qualitativ gleich sind (als Arbeitsprodukte), dann unterscheiden sie sich nur quantitativ. Bei Hegel ist „...das Maß [...]so das immanente quantitative Verhalten zweier Qualitäten zueinander“^[38].

Marx analysiert 4 verschiedene quantitative Verhältnisse zwischen den zwei Qualitäten und er beweißt, dass „im Maß [...] die wesentliche Bestimmung  der veränderlichen Größe“^[39] eintritt ,weil „wirkliche Wechsel der Wertgröße sich also weder unzweideutig noch erschöpfend weder in ihrem relativen Ausdruck oder in der Größe des relativen Werts“^[40]. 

4. Das Ganze der einfachen Wertform – Das Fürsichsein im Maße

Negation: Selbständigkeit des Wertausdrucks

„Der Wert einer Ware ist selbständig ausgedrückt“^[41] in dem Verhältnis zweier verschiedenartiger Waren. Die Äquivalentform des Dings, worin die Wertgröße eines anderen Dings dargestellt wird, scheint wegen dieser „Selbständigkeit“, als ob sie als „gesellschaftliche Natureigenschaft“ unabhängig von Austauschverhältnis wäre. Dieser Schein verstärkert sich in der Geldform, wo „eine Ware [...] nicht erst Geld zu werden [scheint], weil die andren Waren allseitig ihre Werte in ihr darstellen, sondern sie scheinen umgekehrt allgemein ihre Werte in ihr darzustellen, weil sei Geld ist“^[42]. 

Der selbständige Ausdruck des Wertes ist das unmittelbare Maß und das Austauschverhältnis das in sich spezifiziert ist. Laut Hegel  ist „...das Maß nun auf diese Weise realisiert [...], dass seine beiden Seiten Maße – unterschieden als unmittelbares, äußerliches, und als in sich spezifiziertes – sind und es die Einheit derselben ist“^[43].

Negation der Negation: Negation der Selbständigkeit 

Die selbständige Wertform als unmittelbares Maß beweist sich aber als abhängig vom Austauscheverhältnis; die einfache Wertform reproduziert den immanenten Gegensatz der Ware in äußerlicher Form und deswegen identifiziert sie sich mit dem zufälligen, einzelnen Austauschverhältnis zweier Waren. Jedesmal wenn sich das Austauschverhältnis vollendet, verschwindet die Wertform. Folglich, die Selbstbestimmung des Maßes  „ist darin negiert, indem es in diesem seinem Anderen [unmittelbares Maß] die letzte, fürsichseiende Bestimmtheit hat; und umgekehrt hat das unmittelbare Maß, welches an ihm selbst qualitativ sein soll, an jenem erst in Wahrheit die qualitative Bestimmtheit“^[44]. Das Austauschverhältnis bildet einen selbständigen Wertausdruck(erste Negation) und zugleich hängt die Existenz des Wertausdrucks von dem Austauschverhältnis ab(zweite Negation-Fürsichsein).

Diese negative Einheit ist ein „selbständiges Ganze[s] als fürsichseiendes überhaupt zugleich ein Abstoßen in unterschiedene Selbständige...“^[45]. Der Wert erscheint in einer einzelnen, unkonstanten, zufälligen Form ,die seinem gesellschaftlichen Charakter widerspricht. Dagegen bekommt er in dem Abschnitt „Totale Wertform“ eine Äquivalentform, die gleichgültig zum besonderen Charakter der Arbeiten ist. In der allgemeinen Wertform und dann in der Geldform bekommt er die „allgemeine relative Wertfom“ und der positive Charakter der vergegenständlichten Arbeit tritt ausdrücklich hervor.

---

[1] Phänomenologie des Geistes, S. 14,18, Bd. 3

[2] Absolute identität(das Wahre) ist wirklich  nur als Resultat und als System wirklich 

[3] Die Logik der Geschichte, S. 45

[4] Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie, S. 124 ,Bd. 18

[5] Wissenschaft der Logik II, S. 553, Bd. 6

[6] Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie, S. 124 ,Bd. 18

[7] Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie, S. 127 ,Bd. 18     

[8] Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie, S. 128,129 ,Bd. 18

[9] Äußergewohnlicher Wichtigkeit ist das Thema ,wie die Beziehung zwischen der allgemeinen Logik und der nachhegelschen Westphilosophie verformt, welchen Veränderungen die erste sich von der zweite unterzieht. 

[10] Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie, S. 49 ,Bd. 18

[11] Grundrisse der Kritik der politischen Ökonomie, S. 39, Bd. 42

[12] Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie, S. 49 ,Bd. 18

[13] Wissenschaft der Logik I, S. 30, Bd. 5

[14] Enzyklopädie der philosophischen Wissenschaften im Grundrisse II, S. 20,21 ,Bd. 9

[15] Wir leihen diesen Terminus von Hegels „Absolute Idee“ Kapitel aus

[16] Das gleiche erwähnt Engels in einer Brief zu Conrad Schmidt in 1891

[17] Das Kapital, S. 53

[18] Das Kapital, S. 109

[19] Das Kapital, S. 53

[20] Das Kapital, S. 54

[21] Das Kapital, S.53

[22] Wissenschaft der Logik I, S. 264, Bd. 5

[23] Das Kapital, S. 53

[24] Wissenschaft der Logik I, S. 383, Bd. 5

[25] Wissenschaft der Logik I, S. 383, Bd. 5

[26] “In truth the value dimension is constituted at the very same time as its measure. This means that it is even more abstract than space, because extension is perceptible as such prior to the evolution of a unified measuring system” Arthur - The New Dialectic and Marx’s Capital, S. 96

[27] „Geld als Wertmaß ist notwendige Erscheinungsform des immanenten Wertmaßes der Waren, der Arbeitszeit“ Das Kapital, S. 109

[28] Wissenschaft der Logik I, S. 394, Bd. 5

[29] Wissenschaft der Logik I, S. 398, Bd. 5

[30] Wissenschaft der Logik I, S. 398, Bd. 5

[31] Wissenschaft der Logik I, S. 399,400, Bd. 5

[32] Das Kapital, S. 63

[33] Theorien über den Mehrwert, Bd. 26.3, S. 124

[34] Wissenschaft der Logik I, S. 402, Bd. 5

[35] Das Kapital, Bd. 23,  S. 70

[36] Wissenschaft der Logik I, S. 402, Bd. 5

[37] Das Kapital, S. 67

[38] Wissenschaft der Logik I, S. 403, Bd. 5

[39] Wissenschaft der Logik I, S. 403, Bd. 5

[40] Das Kapital, S. 69

[41] Das Kapital, S. 75

[42] Das Kapital, S. 107

[43] Wissenschaft der Logik I, S. 411, Bd. 5

[44] Wissenschaft der Logik I, S. 411, Bd. 5

[45] Wissenschaft der Logik I, S. 412, Bd. 5

Σκέψεις πάνω στην επιστήμη της Λογικής

Για να υπάρξει άρση(Aufhebung) του κλασσικού μαρξισμού πρέπει να ανακαλύψει κανείς την καρδιά του μαρξισμού. Αυτό απαιτεί 1^ον να καταδεικτεί το πεδίο εκείνο που αναπτύχθηκε περισσότερο από τους κλασσικούς. Το πεδίο αυτό είναι η πολιτική οικονομία της κεφαλαιοκρατίας(Π.Ο.Κ.). Το πεδίο αυτό είναι και η πληρέστερη εντός του μαρξικού έργου θεμελίωση του ιστορικού υλισμού. Όμως ο ιστορικός υλισμός ως σχετικά αυτοτελής επιστήμη της ιστορικής διαδοχής των τρόπων παραγωγής και των κοινωνικών σχηματισμών εν γένει(και όχι μόνο σε σχέση με την κεφαλαιοκρατία) δεν έχει ερευνηθεί στο μαρξικό έργο με αυτοτελή τρόπο. Μία ένδειξη ακριβώς για το ότι ο ιστορικός υλισμός ως αυτοτελής επιστήμη της ιστορίας δεν έχει συγκροτηθεί με την συστηματικότητα της Π.Ο.Κ. είναι και το ότι έχουν αναπτυχθεί σχολές με χαωτικές διαφορές ως προς το τι εννοούν υπό τον όρο ιστορικός υλισμός(μηχανιστική προσέγγιση,αλτουσεριανή,γκραμσιανή). Άρα ένα πεδίο δόξης λαμπρόν για την ποιοτική ανάπτυξη του κλασσικού μαρξισμού είναι η συγκρότηση σε επιστήμη(κατ’ αναλογία με το Κεφάλαιο) του ιστορικού υλισμού. 2^ον) Όμως για την ποιοτική ανάπτυξη του μαρξισμού δεν αρκεί η κατάδειξη του πλέον προκεχωρημένου πεδίου αλλά και η βαθύτερη κατανόησή του. Στο βαθμό που στο Κεφάλαιο ο Μαρξ εφαρμόζει κατά τα λεγόμενά του μία «πρωτότυπη», «εγελιανή» μέθοδο για την μελέτη της ΠΟΚ πρέπει πέρα από το οικονομικό μέρος να κατανοήσουμε και την μέθοδο. Η κατανόηση της μεθόδου του Κεφαλαίου είναι το κλειδί για την περαιτέρω ανάπτυξη του μαρξισμού. Η διαλεκτική μέθοδος στο βαθμό που καταστεί συνειδητή από τους μαρξιστές ,μπορεί να αποτέλεσει το εργαλείο[1] για την μελέτη και άλλων αντικειμένων τα οποία συνιστούν οργανικό όλο(ισχυρισμός βέβαια που αποδεικνύεται μόνο στο αποτέλεσμα ,δηλ. στην νοητική συγκρότησή του ως οργανικό όλο).

Ως προς τη μέθοδο ο Μαρξ δεν μας έδωσε πολλά. Εδώ τώρα διανοίγονται 2 δρόμοι αν δεκτούμε ότι υπάρχει συνάφεια κατά βάση με τον Χέγκελ. Η μία είναι να αρκεστούμε στα χειρόγραφα και στις λίγες μαρξικές επισημάνσεις εντός του Κεφαλαίου. Αυτή είναι κατά βάση μία ερμηνευτική μέθοδος. Η πορεία των τελευταίων 100 χρόνων έχει δείξει ότι μία τέτοια επιλογή αν και ασφαλέστερη δεν έχει οδηγήσει παρά μόνο στην κατανόηση επιμέρους μεθοδολογικών πτυχών ενός έργου το οποίο φαίνεται πως υποκρύπτει πλήθος σχέσεων ,οι οποίες αναμφίβολα εγείρουν το ενδιαφέρον της λογικής.Η ερμηνευτική μέθοδος αδυνατεί από τη φύση της να συμβάλλει σε μία δημιουργική ανάπτυξη και κριτική της καρδιάς του μαρξισμού. Ο δεύτερος δρόμος αρχής γενομένης από τα φιλοσοφικά τετράδια του Λένιν έχει εγείρει το ενδιαφέρον τόσο στη δύση όσο και στη ΕΣΣΔ. Ο δεύτερος αυτός δρόμος επιχειρεί τη συστηματική, συγκριτική μελέτη του Κεφαλαίου και της επιστήμης της Λογικής. Εδώ υπάρχουν τα εξής προβλήματα: α) ο Μαρξ δεν μας έχει δώσει κανένα στοιχείο περί μίας τόσο στενής σχέσης με την εγελιανή λογική. Είχε μιλήσει μόνο για μία πιο γενική σύμπτωση(ιστορικό-λογικό,αφηρημένο-συγκεκριμένο) κατευθύνσεων με τον Χέγκελ(και μάλιστα όχι σε δημοσιευμένο κείμενο αλλά στα χειρόγραφα του 57) αλλά όχι για το ότι ακολούθησαν και το ίδιο μονοπάτι. β) αν υποθέσουμε ότι η σύνδεση είναι τόσο στενή και ο Μαρξ δεν την είχε συνειδηποιήσει στο βάθος που της αναλογούσε ,πρέπει να δείξουμε πώς ο Χέγκελ από την μία, παρότι ιδεαλιστής κατάφερε να ανακαλύψει κατηγορίες οι οποίες συγγενεύουν τόσο στενά με τις κατηγορίες του υλιστή Μαρξ και από την άλλη, που διαφέρει μία υλιστική διαλεκτική από μία ιδεαλιστική· τα δύο αυτά ερωτήματα στην ουσία τους επιδέχονται την ίδια απάντηση.

Κατά τη γνώμη μου όλα τα παραπάνω θα πρέπει να περιστρέφονται γύρω από τον ακόλουθο άξονα: ότι η διαλεκτική λογική είναι δυνατό να συγκροτηθεί ως επιστήμη. Ως επιστήμη σημαίνει ότι θα συγκροτηθεί όχι ως λογική ενός συγκεκριμένου αντικειμένου αλλά ως διαλεκτική λογική εν γένει. Ως προς το ότι ο Χέγκελ έκανε λόγο για διαλεκτική λογική εν γένει, δεν μπορεί κανείς να τον κατηγορήσει. Το πρόβλημα ανακύπτει εξαιτίας δύο άλλων παραγόντων:

α) ότι κατά τη γνώμη μας η διαλεκτική λογική εν γένει προϋποθέτει την συγκρότηση της ειδικής λογικής ενός ειδικού  αντικειμένου ,το οποίο έχει ήδη αυτό καθαυτό συγκροτηθεί σε επιστήμη(πχ. ΠΟΚ). Όμως δεν αρκεί ένα αντικείμενο γιατί τότε το καθολικό θα βρίσκεται σε μία κενή ταυτότητα(δίχως διαφορά) με τον εαυτό του. Ενώ το ζητούμενο είναι η μετάβαση από το καθολικό στο μερικό και από εκεί στο ενικό ως άρνησης της άρνησης. Κατά τη γνώμη μας η εγελιανή λογική συνιστά την πρωταρχική εμφάνιση της Λογικής ως αυτοτελούς επιστήμης. Απαιτείται η συγκρότηση της διαλεκτικής λογικής ενός δεύτερου αντικειμένου μέσω της προεκβολής της πρώτης ειδικής λογικής. Τότε μόνο μπορούν να τεθούν οι βάσεις για την διαμόρφωση της διαλεκτικής λογικής ως αυτοτελούς επιστήμης με εχέγγυα καθολικότητας. Αυτός είναι και ο λόγος που η αναλυτική παράδοση εκμεταλλευόμενη την συγκρότηση των μαθηματικών σε επιστήμη ,προσπάθησε μέσω αυτών να συγκροτήσει και την λογική σε επιστήμη, εξαλείφοντας όμως έτσι την αυτονομία της λογικής[2]. Αντίθετα από την άλλη η ανυπαρξία επιστημονικής συγκρότησης ενός επιμέρους αντικειμένου δεν επέτρεψε την συγκρότηση μίας συστηματικής διαλεκτικής λογικής αφενός και αφετέρου άφησε χώρο για την ύπαρξη τόσο διαμετρικά αντίθετων απόψεων περί μεταφυσικής. Από την μία ο Καντ ορθά εντόπισε(χωρίς να λύσει) ακριβώς αυτή την «προ-παραδειγματική» περίοδο(με τις περίφημες αντινομίες του καθαρού λόγου) ,όπως θα την χαρακτήριζε ο Κουν, και ακόμα πιο σωστά αποφάσισε να συγκροτήσει την μεταφυσική ως επιστήμη ορμώμενος από την πρόσφατα συγκροτημένη σε επιστήμη Φυσική(χωρίς όμως να υιοθετεί τη μέθοδο της φυσικής). Καθόλου τυχαία επίσης η εμμονή των γερμανών ιδεαλιστών για παραγωγή των κατηγορίων(την οποία θεωρούσαν ως την αυθεντικά επιστημονική μέθοδο που αφαιρεί κάθε στοιχείο υποκειμενισμού) αλλά και των γάλλων υλιστών που επιχείρησαν να συγκροτήσουν την φιλοσοφία σε επιστήμη υιοθετώντας την μέθοδο της νευτώνειας φυσικής. Θα προσέθετα μάλιστα ότι ακριβώς οι τεράστιες διαφωνίες στο μαρξιστικό στρατόπεδο για το τι ρόλο παίζει ο Χέγκελ οφείλονται κατά κύριο λόγο στο ότι η λογική δεν έχει ακόμα συγκροτηθεί σε επιστήμη ή εν πάση περιπτώσει η συγκρότησή της δεν είναι κάτι καθολικά αποδεκτό. Ίσως τότε μόνο να μπορέσει να κατανοηθεί σε βάθος από την σκοπιά της ώριμης επιστήμης(ή τουλάχιστον διαμορφούμενης επιστήμης) ο ρόλος του Χέγκελ καθώς «η ανατομία του ανθρώπου είναι το κλειδί για την ανατομία του πιθήκου». Μόνο έτσι αντιλαμβάνεται κανείς με καθαρότητα ποιες πτυχές του μεγαλοφυούς και σύνθετου εγελιανού οικοδομήματος είναι καταδαφιστέες και ποιες όχι. Τέλος διόλου τυχαίο είναι ότι ο Μαρξ παρότι ξεκίνησε ως φιλόσοφος επικεντρώθηκε από ένα σημείο και μετά στην μελέτη της ΠΟΚ. Δεν έγραψε στην ωριμότητά του κάποιο καθαρά φιλοσοφικό κείμενο. Πώς θα μπορούσε άλλωστε να γράψει όταν η λογική για να θεμελιωθεί ως επιστήμη θα έπρεπε να βασίζεται σε μία ήδη θεμελιωμένη επιστήμη; Ο ένγκελς προσπάθησε να το κάνει αυτό αλλά τον εμπόδισε ο ούτως ή άλλως μη αναπτυγμένος χαρακτήρας των φυσικών επιστημών και η συνεπαγόμενη από αυτό μη συστηματικότητα της διαλεκτικής του.

Εδώ πρέπει να προσθέσουμε προς αποφυγή παρεξήγησεων ότι δεν υπάρχει απόλυτος διαχωρισμός ανάμεσα σε επιστήμη ενός αντικειμένου και ειδική λογική αυτού του αντικειμένου. Όμως υπάρχει η συνειδητή διαλεκτική και η αυθόρμητη. Ανάμεσα στους στοχαστές όμως που είναι συνειδητά διαλεκτική υπάρχουν διαβαθμίσεις. Γι΄αυτό έχει μεγάλη σημασία η μελέτη από λογική σκοπιά της Λογικής της Ιστορίας του Βαζιούλιν γιατί είναι ένα έργο όπου συνειδητά εφαρμόζεται σε τροποποιημένη μορφή(;) η μέθοδος του Κεφαλαίου όπως έχει αποκωδικοποιηθεί από τον ίδιο τον Βαζιούλιν.  

β) μία υλιστική λογική δεν είναι ποτέ ένα κλειστό ,απόλυτο σύστημα και άρα η διαλεκτική λογική εν γενει θα εμπλουτίζεται και θα αίρεται από την ειδική λογική νέων αντικειμένων στο βαθμό που προϋποτίθεται ότι αυτά έχουν συγκροτηθεί ως ώριμη επιστήμη καθαυτά. Γι’ αυτό και η Λογική εν γένει για την οποία κάνουμε λόγο δεν είναι ένα καλούπι πάνω στο οποίο προσαρμόζεται ο κόσμος. Παρ’ όλα αυτά στο βαθμό που και ο ίδιος ο κόσμος παρουσιάζει σε πολύ γενικό επίπεδο κοινούς νόμους(ο Ένγκελς έκανε λόγο για τους 3 νόμους της διαλεκτικής) αλλά και η σκέψη σε γενικές γραμμές παρουσιάζει ομοιότητες στον τρόπο που κατανοεί τα εκάστοτε αντικείμενα που μελετάει(κυρίως η κίνηση από το Είναι προς την Ουσία, το φαινόμενο και την πραγματικότητα) ,τότε είναι ορθό να αναζητάμε σε κάθε αντικείμενο τέτοιες κατηγορίες. Όμως όπως έδειξε ο Βαζιούλιν η εγελιανή λογική ακόμα και αν δεν έχει σοβαρές ανεπάρκειες ως προς τις κατηγορίες της ,παρουσιάζει ανεπάρκειες άλλου τύπου(μονής κατεύθυνσης, ταύτιση έρευνας-έκθεσης, έχει μόνο μία σπείρα κτλ.) ,οι οποίες μόνο στην συγκεκριμένη αντιπαράθεσή της με την ΛτΚ ανακαλύπτονται. Εξ’ αυτού του λόγου θεωρώ ότι η Λογική εν γένει δεν συγκροτείται ως ώριμη επιστήμη μονάχα με την λογική του Κεφαλαίου και ενδεχομένως να χρειάζεται και η ανάβαση από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο και σε κάποια από τις φυσικές επιστήμες για να μπορούμε να μιλάμε για καθολικές κατηγορίες.

Αν αντιληφθούμε με τον μόλις αναφερθέντα τρόπο την Λογική(δηλ. ως σταδιακά συγκροτούμενη επιστήμη) τότε αποκτούμε αυτόματα 3 πλεονεκτήματα: α) μπορούμε να κατανοήσουμε γιατί αντικειμένικα και ανεξάρτητα από την συνείδηση του ίδιου του Μαρξ η λογική μελέτη του Κεφαλαίου αποκαλύπτει λογικές κατηγορίες που πρώτος εντόπισε ο Χέγκελ(και άρα όχι εγελιανές κατηγορίες που σαν όρος αν τον κρίνουμε αυστηρά είναι παραπλανητικός). Με άλλα λόγια η πρόσληψη ενός αντικειμένου και η επιστημονική του συγκρότηση σε σύστημα δεν μπορεί να γίνει παρά μόνο με κατηγορίες που ανακαλύφθηκαν πρώτα από τον Χέγκελ, δηλ. μόνο με κατηγορίες όπως ποιότητα, ποσότητα ,μέτρο, ουσία,φαινόμενο κτλ. Θα μπορούσε θεωρητικά να ισχυριστεί κανείς ότι ο Μαρξ και ποτέ του να μην είχε διαβάσει Χέγκελ θα μπορούσε να ανακαλύψει τις ίδιες κατηγορίες, αν φυσικά είχε ο ίδιος ως υποκείμενο συγκροτήσει από μόνος του μία διαλεκτική σκέψη και μέθοδο.

Ο Μαρξ τώρα όταν έγραφε το Κεφάλαιο δεν είχε παραδίπλα την επιστήμη της λογικής και αντιστοίχιζε κατηγορίες. Λέει ότι βρήκε τυχαία ένα αντίτυπο της Επιστήμης της Λογικής αλλά η σχέση με τον Χέγκελ έμεινε στο επίπεδο του «φλέρτ». Μπορούμε βέβαια βάσιμα να ισχυριστούμε ότι πολύ πιο βαθιά επιρροή άσκησε η εγελιανή διαλεκτική στον Μαρξ όχι ως εγχειρίδιο αλλά ως τρόπος σκέψης. Ο Μαρξ κάνει λόγο στο κεφάλαιο για την «Πρωταρχική συσσώρευση» για «άρνησης της άρνησης», σε άλλα σημεία μιλάει για την μετατροπή της ποσότητας σε ποιότητα και σε πλήθος σημείων μιλά για την αντίθεση και την αντίφαση. Όμως οι αναφορές του είναι αποσπασματικές και δεν αντιλαμβάνεται μία συστηματική συγγένεια με την εγελιανή λογική. Πράγματι αν ο Μαρξ είχε συνειδητοποίησει ότι κάτω από τις οικονομικές κατηγορίες υποκρύπτονται εγελιανές κατηγορίες θα το είχε σίγουρα επισημάνει. Αν ισχύει λοιπόν η στενότατη συνάφεια με τον Χέγκελ(όπως ισχυριζόμαστε) τότε δεν μπορούμε παρά να πούμε ότι και ο ίδιος ο Μαρξ δεν αντιλήφθηκε στο βάθος που του αναλογούσε τον ορθολογικό πυρήνα του εγελιανισμού. Αυτό στην ιστορία της επιστήμης και της φιλοσοφίας δεν είναι πρωτοφανές(ο Αινστάιν δεν σημαίνει πως γνώριζε καλύτερα από όλους τον Νεύτωνα ή ο Αριστοτέλης τον Πλάτωνα). Πόσο μάλλον όταν ο Χέγκελ δεν είναι το κατ’ εξοχήν αντικείμενο μελέτης του ώριμου Μαρξ. Ο Μαρξ μόνο στα Grundrisse του 58’ ασχολήθηκε κάπως με το θετικό κεκτημένο της εγελιανής λογικής ,ενώ νεανική κριτική στην φιλοσοφία του δικαίου 1^ον δεν αναφερόταν στην λογική και 2^ον είχε το χαρακτήρα της κριτικής στον εγελιανό ιδεαλισμό. Άλλωστε η εγελιανή επιστήμη της Λογικής είναι ένα έργο εξαιρετικό σύνθετο και σκοτεινό που θέλει δουλειά πολλών χρόνων για να αποκωδικοποιηθεί.

β) μπορούμε να κατανοήσουμε γιατί ο Χέγκελ παρότι από την μία κατανόησε ορθά κρίσιμες πτυχές της επιστήμης της λογικής, παρέμεινε εντός ιδεαλιστικού πλαισίου. Η λογική από την πρώτη της ήδη σχέση(Είναι-μη Είναι) βρίσκεται εντός του στοιχείου της επιστήμης και ο Χέγκελ ορθά κατανόησε ότι μία επιστήμη(ως νοητική προσοικείωση ενός αντι-κειμένου από το υποκείμενο) πρέπει να γνωρίζει απόλυτα το αντικείμενό της. Μαλιστά χαρακτηριστικό της διαλεκτικής λογικής εν γένει είναι η απόλυτη(ως ταυτότητα της ταυτότητας και της διαφοράς) ταυτότητα υποκειμένου και αντικειμένου. Αυτή η ιδιομορφία όμως της λογικής που την ξεχωρίζει από όλες τις άλλες επιστήμες απολυτοποιήθηκε από τον Χέγκελ. Η λογική εν γένει ορθώς ταυτίζει το υποκείμενο με το αντικείμενο. Όμως η λογική ως μελέτη ενός συγκεκριμένου αντικειμένου ταυτίζει μόνο προσωρινά το υποκείμενο με το αντι-κείμενό της. Αυτό σημαίνει ότι η λογική δεν είναι η απόλυτη γνώση ενός αντικειμένου παρά μόνο ένα στάδιο στην γνώση του αντικείμενου(και αυτό ισχύει και για την ειδική και για την εν γένει). Επομένως η μαρξιστική ανάλυση της ιδιοτυπίας της λογικής «απαιτεί να λαμβάνεται διαρκώς υπ’ όψιν, ότι η διερεύνηση της ιδιοτυπίας της λογικής συνιστά μόνο το εγγύτερο πρόβλημα, τον αναγκαίο όρο για τη μετάβαση σε επόμενες βαθύτερες βαθμίδες της έρευνας»(Β.Βαζιούλιν «Λογική του Κεφαλαίου»). Αυτό που ακολουθεί είναι με βάση το κεκτημένο της λογικής(ξέροντας πλέον δηλ. ποια είναι η ουσία του αντικειμένου κτλ) η πραγματική ιστορική πορεία του αντικειμένου, η οποία σε πολλά συμπίπτει αλλά σε άλλα διαφέρει από την λογική πορεία(ο Βαζιούλιν στην ΛτΚ επισημαίνει 6 τύπους σύμπτωσης λογικού και ιστορικού). Επίσης η ιστορική πορεία εξετάζει την ουσία του αντικειμένου στη διαδικασία συγκρότησής της και άρα όχι μόνο στην ωριμότητά της. Πλέον δεν εξετάζουμε το Είναι μίας ώριμης ουσίας αλλά το Είναι ,την διαμόρφωση και την ωριμότητα της ίδιας της ουσίας. Στον Χέγκελ τα στάδια της ουσίας είναι τα στάδια σύλληψης και έκπτυξης της ίδιας της ώριμης ουσίας.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ...

---

[1] Θα δείξουμε στην συνέχεια  ότι δεν εννοούμε το εργαλείο της τυπικής λογικής ή της καντιανής φιλοσοφίας αλλά ένα εργαλείο που τροποποιείται.

[2] Αυτή η γραμμή ξεκινά από τον Καρτέσιο, τον Σπινόζα(γεωμετρική μέθοδος) και τον Λάιμπνιτζ.

Σκέψεις πάνω το ζήτημα του προσδιορισμού της σημερινής εργατικής τάξης

ο τίτλος είναι "σκέψεις" και όχι απαραίτητα απαντήσεις γιατί το ζήτημα είναι σύνθετο και δεν θεωρώ τον εαυτό μου έτοιμο για να ισχυρίζομαι ότι κατέχω βέβαιες απαντήσεις. Με αυτό το κείμενο θέλω να συμβάλλω κυρίως στην χάραξη κατεύθυνσης που θα σέβεται την συστηματικότητα της επιστημονικής σκέψης του Μαρξ και την κατανόηση της κεφαλαιοκρατίας ως οργανικό όλο. Από εκεί και πέρα δεν μπόρεσα να αντισταθώ στον πειρασμό να διατυπώσω και κάποια κριτική στην περίφημη "άυλη εργασία". Το κείμενο γράφτηκε με αφορμή κάποιες ερωτήσεις ενός συντρόφου πάνω σε ένα άλλο ,παλιό κείμενό μου για τον Πουλαντζά.

Μέρος πρώτο

Το πρόβλημα ξεκινάει από το αν αντιλαμβάνεται κανείς την κεφαλαιοκρατία(ως τρόπο παραγωγής και ως κοινωνικό σχηματισμό) ως ολότητα ή αντίθετα ως μία δομή(με την έννοια της στίβας) από σχέσεις. Κατά τη γνώμη μου μόνο μία προσέγγιση του αντικειμένου ως οργανικού όλου μπορεί να προωθήσει την έρευνα. Εντός της ολότητας οι σχέσεις των πλευρών είναι ιεραρχημένες(Είναι-Ουσία-Φαινόμενο-Πραγματικότητα) και επομένως κάθε πλευρά επιτελεί ένα συγκεκριμένο ρόλο που προσδιορίζεται από το όλο και συνάμα προσδιορίζει το όλο.

Αν γίνουν δεκτές οι παραπάνω προκείμενες ,τότε μπορεί κανείς να πει ότι το βασικό κριτήριο για να ισχυριστεί κανείς ότι ένας μισθωτός ανήκει στην εργατική τάξη είναι αν συμβάλλει στην παραγωγή υπεραξίας «Η κεφ. παραγωγή δεν είναι μόνο παραγωγή εμπορευμάτων ,είναι στην ουσία παραγωγή υπεραξίας…δεν είναι πια αρκετό ότι γενικά παράγει.Πρέπει να παράγει υπεραξία. Παραγωγικός είναι μον΄χα ο εργάτης εκείνος ,που παράγει υπεραξία για τον κεφαλαιοκράτη ή που εξυπηρετεί την αυτοαξιοποίηση του κεφαλαίου»(Το Κεφάλαιο, σελ 525). Ο Βαζιούλιν χαρακτηρίζει την υπεραξία ως την ουσία του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, αφού μέσω αυτής γεννάται κεφάλαιο. Μόνο αν ξεκινήσουμε λοιπόν από αυτό που είναι ουσία του οργανικού όλου που λέγεται ΚΤΠ ,θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε το θέμα των τάξεων.

Το χειρόγραφο του τρίτου τόμου του Κεφαλαίου κόβεται όταν αρχίζει να μιλά ο Μαρξ για το θέμα των τάξεων. Αυτό δείχνει ότι στο σχεδιάγραμμα που είχε στο μυαλό του ο Μαρξ οι τάξεις δεν προσδιορίζονται απευθείας από την παραγωγή ή όχι υπεραξίας. Αυτό πήγε να κάνει ο Πουλαντζάς με το περί ου ο λόγος βιβλίο του, να πιάσει το νήμα από το σημείο που άφησε ο Μαρξ. Όμως αν δεν έχεις κατανοήσει σε βάθος όχι μόνο το οικονομικό περιεχόμενο του Κεφαλαίου αλλά και τη λογική δομή του(βλ. και τον αφορισμό του λένιν για όσους διάβασαν το κεφάλαιο χωρίς να ξέρουν χέγκελ) ,πόσο μάλλον αν εκκινείς κιόλας από  αντιεγελιανές ,δομιστικές φιλοσοφικές αφετηρίες ,τότε δεν μπορείς να συμβάλεις στην δημιουργική ανάπτυξη του μαρξισμού. Και αν το καταφέρεις ,τότε σίγουρα η συνεισφορά σου δεν θα είναι ως προς την κεντρική αρτηρία του μαρξισμού αλλά επιμέρους.

Έτσι έκανε και ο Πουλαντζάς ο οποίος θεωρεί σημαντικότερο κριτήριο το ότι ο μηχανικός κατέχει το μυστικό της γνώσης, ασκεί εποπτεία και κάνει διαν. εργ.  από το ότι παράγει υπεραξία. Κατά τη γνώμη μου όλα αυτά είναι της ίδιας κοπής με το επιχείρημα ότι ο δικηγόρος που δουλεύει σε δικηγορική εταιρεία δεν είναι εργατική τάξη επειδή ασχολείται με το δίκαιο και το δίκαιο είναι ταξικό. Αλλά τότε πως εξηγούν την ακόλουθη φράση του Μάρξ για το δάσκαλο( που ανήκει κατά τους αλτουσεριανός στον ΙΜΚ της εκπαίδευσης): «Αν έχουμε το δικαίωμα να διαλέξουμε ένα παράδειγμα έξω από την σφαίρα της υλικής παραγωγής, τότε ένας δάσκαλος είναι παραγωγικός εργάτης ,όταν όχι μόνο επεξεργάζεται παιδικά κεφάλια, μα τσακίζεται και ο ίδιος στη δουλειά για να πλουτίζει ο επιχειρηματίας…η έννοια λοιπόν του παραγωγικού εργάτη…περικλείνει και μια σχέση παραγωγής ειδικά κοινωνική, που έχει γεννηθεί ιστορικά και βάζει στον εργάτη τη σφραγίδα του άμεσου μέσου αξιοποίησης του κεφαλαίου»(Το Κεφάλαιο, 525). Κατά τη γνώμη μου ο παραγωγικός εργάτης είναι εργατική τάξη. Εφόσον αναπαράγει αυτό που είναι η ουσία της κεφαλαιοκρατίας ,άρα εφόσον αποσπάσται από αυτόν υπεραξία, με άλλα λόγια εφόσον τα κέρδη τους είναι η φτώχεια του ,τότε αυτός είναι ένας πόλος της αντίφασης κεφαλαίου εργασίας.

Φυσικά τα μυστικά της γνώσης ή τα μικροαστικά κατάλοιπα είναι υπαρκτά αλλά βρίσκονται στη σφαίρα του εποικοδομήματος και άρα παίζουν ρόλο στο «δια εαυτό»(ταξική συνείδηση) της εργατικής τάξης και όχι στο «καθ’ εαυτό». Για να είμαστε βέβαια ακριβείς εδώ πρέπει να πούμε ότι σε ορισμένες περιπτώσεις θα πρέπει να ορίσουμε τις τάξεις όχι στα πλαίσια του ΚΤΠ αλλά στα πλαίσια της καταπιλιστικής κοινωνίας. Έτσι ενδεχομένως κάποια επαγγέλματα παρότι μπορεί να παράγουν υπεραξία να μην ανήκουν εντέλει στην εργατική τάξη. Η εργατική τάξη προσδιορίζεται από τα κοινά αντικειμενικά συμφέροντα των μελών της. Χωρίς να είμαι βέβαιος στο μυαλό μου έρχεται το παράδειγμα των χρηματιστών ,των οποίων το επάγγελμα συνδέεται με το σκληρό πυρήνα της καπιταλιστικής οικονομίας. Το επάγγελμα αυτό μετά την επανάσταση δεν θα απονεκρωθεί όπως πχ. του δικηγόρου αλλά θα καταργηθεί μαζί με το χρηματιστήριο. Βέβαια αυτοί οι μισθωτοί στον καπιταλισμό μπορεί και να γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης. Ανεξαρτήτως συγκεκριμένου παραδείγματος η πραγμάτευση των τάξεων θα πρέπει να γίνει με συστηματικό τρόπο και όχι πετώντας στον αέρα αυθαίρετα κριτήρια. Αυτό καθίσταται εφικτό μόνο μέσα από το πρίσμα της θεώρησης της κεφαλαιοκρατίας ως οργανικού όλου.

Πιστεύω ότι ο μηχανικός σαφέστατα ανήκει στο συλλογικό εργάτη. Αλλά και να μην βρισκόταν στην οικοδομή δεν αλλάζει η ουσία του πράγματος. Το κεφάλαιο αρχικά χρησιμοποιεί την επιστήμη εξωτερικά χωρίς να την υποτάσσει. Σταδιακά όμως και όσο η ανάγκη για αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας γίνεται όλο και πιο επιτακτική, η επιστημονική εργασία γίνεται τμήμα της υλικής παραγωγής, με άλλα λόγια η εργασία του επιστήμονα-ερευνητή ανταλλάσσεται με μεταβλητό κεφάλαιο και όχι με εισόδημα. Από εδώ αρχίζει το πρώτο στάδιο της υπαγωγής της επιστήμης στο κεφάλαιο. Σε αυτό το πρώτο στάδιο η επιστήμη συνεπικουρεί την υλική παραγωγή(θα δείξουμε στην συνέχεια ότι υπάρχει και δεύτερο στάδιο). Αυτό μπορεί να το δει κανένας και εξ αντανακλάσεως στο εποικοδόμημα με την επιχειρηματικοποίηση-παραγωγικοποίηση του πανεπιστημίου. Αυτή η υπαγωγή που συντελέστηκε στην παραγωγή πριν ας πούμε 100 χρόνια(το νούμερο είναι εντελώς προσεγγιστικό) ,άρχισε να αντανακλάται τα τελευταία 20 χρόνια και στο πάντα πιο δυσκίνητο εποικοδόμημα.

Μέρος δεύτερο: Άυλη εργασία

Πολλοί ισχυρίζονται ότι ο γιατρός ,ο δικηγόρος και πολλοί άλλοι δεν είναι την σήμερον ημέρα εργατική τάξη ακόμα και αν δουλεύουν σε ιδιωτικές εταιρείες, επειδή δεν παράγουν αξία και άρα ούτε υπεραξία. Καταρχάς κάτι εμπειρικό. Ο κεφαλαιοκράτης που έχει την εταιρεία προφανώς βγάζει υπερκέρδος από την εργασία των υπαλλήλων του ,γιατί αλλιώς δεν θα είχε κίνητρο να την ανοίξει. Άρα υπάρχει σχέση εκμετάλλευσης(εργασιακή σχέση) και όχι σύμβαση έργου. Αυτό νομίζω είναι μια πρώτη ένδειξη. Βέβαια σε αυτό θα απαντήσουν ότι απλά η υπερεργασία του δικηγόρου παρεμβαίνει εδώ στην κατανομή της υπεράξιας μέσα στο κεφάλαιο προκαλώντας μεταφορές της υπεράξιας που προήλθε από την παραγωγική εργασία προς όφελος του κεφαλαίου που ιδιοποιείται την εργατική του δύναμη. Ποιο είδος λοιπόν εργασίας παράγει αξία;; Παράγει η άυλη εργασία υπεραξία;;

Πρώτα απ’ όλα στον Μαρξ υπάρχει η συγκεκριμένη εργασία που παράγει αξίες χρήσης και η αφηρημένη εργασία που είναι η υπόσταση της αξίας. Όσον αφορά την αξία χρήσης ήδη ο Μαρξ στην πρώτη σελίδα του Κεφαλαίου λέει ότι «η φύση  αυτών των αναγκών ,αν λ.χ. προέρχονται από το στομάχι ή από τη φαντασία, δεν αλλάζει σε τίποτα την υπόθεση. Δεν πρόκειται εδώ για το πώς το πράγμα ικανοποιεί την ανθρώπινη ανάγκη ,αν την ικανοποιεί άμεσα σαν μέσο συντήρησης ,δηλαδή σαν μέσο απόλαυσης ή έμμεσα σαν μέσο παραγωγής»(σελ. 49). Επομένως αρκεί ένα πράγμα να ικανοποιεί μία ανάγκη ,όποια και αν είναι αυτή· και δεν υπάρχει θα συμφωνήσουμε μεγαλύτερη από την προστασία της ελευθερίας, της ιδιοκτησίας(δικηγόρος) και της ζωής(γιατρός). Η αξία τώρα δεν είναι παρά η «αφαίρεση από την αξία χρήσης των προϊόντων εργασίας»(σελ. 52). Αν λοιπόν δεχτούμε ότι οι παραπάνω εργασίες ικανοποιούν ανάγκες ,τότε παράγουν αξίες χρήσης και συνάμα παράγουν αξία. Αν παράγουν αξία ,τότε είναι δυνατό να παράγουν και υπεραξία κτλ.

Φυσικά θα ρωτήσει κάποιος «ο δικηγόρος που δουλεύει μόνος του κάνει την ίδια δουλεία με τον έμμισθο και άρα παράγει και αυτός αξία;». Εδώ ακριβώς μπαίνει η ουσιαστική διάκριση που χαρακτηρίζει τον ΚΤΠ από όλους του υπόλοιπους τρόπους παραγωγής. Ο έμμισθος δικηγόρος πουλάει την εργατική του δύναμη όχι στον πελάτη αλλά στο αφεντικό, ενώ ο ελεύθερος δικηγόρος πουλάει το προϊόν της εργασίας του στον πελάτη. Έτσι στη μία περίπτωση η αξία της εργατικής δύναμης του δικηγόρου ανταλλάσσεται με το κόστος αναπαραγωγής του(μεταβλητό κεφάλαιο) ,ενώ στην άλλη περίπτωση ανταλλάσσεται με  το εισόδημα του πελάτη και μάλιστα ισοδύναμα με το ύψος της παρηγμένης αξίας. Έτσι η παραγωγή αξίας συνδέεται πάντα με την παραγωγή υπεραξίας ,μιλώντας με τις κατηγορίες της λογικής το Είναι(εμπόρευμα,αξία) δεν υπάρχει ως τέτοιο παρά μόνο στη σύνδεσή του με την Ουσία, το Είναι είναι πάντα προσδιορισμένο από την Ουσία. Παρόλα αυτά το Είναι ως εκφράζον την σπείρα του ανηρημένου παρελθόντος της Κεφαλαιοκρατίας μπορεί να εμπεριέχει και στοιχεία από προηγούμενους τρόπους παραγωγής. Εξού και ο αυταπασχολούμενος δικηγόρος παράγει αξία και επηρεάζει την μέση κοινωνική εργασία, αλλά δεν ανήκει στον ΚΤΠ.

Ας πάμε τώρα στον Νέγκρι…

Ο Νέγκρι λέει ότι στην άυλη εργασία καταργούνται τα σύνορα ανάμεσα στον χρόνο εργασίας και στον χρόνο ανάπαυσης. Η εργασία παραμένει κατά τα λεγόμενά του «η θεμελιώδης πηγή της αξίας στην καπιταλιστική παραγωγή» αλλά πρέπει να ερευνήσουμε το είδος αυτής της εργασίας και τις χρονικότητές της(the Multitude σελ. 145 αγγλ. μτφ). Ο εργαζόμενος μπορεί να παράγει ιδέες οποιαδήποτε στιγμή σε αντίθεση με το βιομηχανικό εργάτη. Έτσι παύει πλέον να είναι ο χρόνος εργασίας το μέτρο της αξίας και κατ’ επέκταση δεν μπορεί να ισχύει ούτε η υπεραξία ,καθώς αυτή σύμφωνα με τον Νέγκρι είναι η ποσοτική σχέση αναγκαίου χρόνου εργασίας-υπεργασίας, αξίας-υπεραξίας.  

Μία πρώτη παρατήρηση είναι η εξής: ο Μαρξ δεν είπε ποτέ ότι υπάρχει ένα οικονομικό όριο το οποίο απαγορεύει να επεκταθεί η εργάσιμη μέρα σε όλο το 24 της ζωής του εργάτη. Τα όρια είναι φυσικά(φυσική εξάντληση) και κοινωνικά(ταξική πάλη, νόμοι).Άλλωστε υπήρχαν εργάτες που δούλευαν και 16 ώρες το 24ώρο. Το γεγονός ότι δεν γίνεται να επεκταθεί η εργασία και στις 24 ώρες της ζωής του εργάτη δεν είναι αδυναμία του ΚΤΠ αλλά φυσικό όριο. Θεωρητικά αν ανακαλύψουμε τρόπο οι εργάτες να δουλεύουν 24 ώρες το 24ωρο το κεφάλαιο άνετα θα εφάρμοζε το 24ωρο. Στο βαθμό λοιπόν που αλλάζει ο τρόπος εργασίας και πλέον η εργασία είναι πνευματική και άρα στηρίζεται στην έμπνευση της στιγμής είναι πράγματι δυνατό ο εργαζόμενος να «εργάζεται» και στον «ελεύθερο» χρόνο του. Και έτσι να γίνονται δυσδιάκριτα τα όρια. Όμως αυτό δεν αναιρεί σε καμία περίπτωση το γεγονός ότι και πάλι το μέτρο της εργασίας είναι ο χρόνος. Το αν ο εφευρέτης βιντεοπαιχνιδιών ή ο μισθωτός αρχιτέκτονας σκεφτεί κάτι πρωτότυπο στη βόλτα του στο πάρκο με τη σύζυγο δεν αλλάζει το γεγονός ότι ο χρόνος εργασίας του μετριέται σε ώρες. Εξού και αν αναθέσεις σε κάποια αρχιτεκτονική εταιρεία ένα έργο πάρα πολύ σύνθετο και πρωτότυπο θα σου στοιχίσει πανάκριβα ακριβώς γιατί θα πρέπει να σπαταλήσουν πολύ περισσότερο χρόνο συνολικά, άσχετα αν αυτό δεν περιλαμβάνει μόνο τη δουλειά στο γραφείο αλλά και την ώρα που ανακατεύει το φαγητό που μαγειρεύει(και που όπως γίνεται στο χόλιγουντ τα αφήνει όλα και τρέχει να γράψει την ιδιοφυή ιδέα που του ήρθε) .Το μόνο που καταφέρνει η παρατήρηση του Νέγκρι είναι να εφιστήσει την προσοχή των μαρξιστών μελετητών για τις νέες δυσκολίες που έχει η μέτρηση του χρόνου εργασίας. Δεν αναιρείται όμως σε καμία περίπτωση η λειτουργία του χρόνου εργασίας ως μέτρου.

Πρέπει πάντως εδώ να πούμε και το εξής: ο χρόνος ως μέτρο της εργασίας δεν είναι κάτι που ο Μαρξ το εφηύρε για να δικαιολογήσει την εκμετάλλευση. Είναι ο τρόπος με τον οποίο ο ΚΤΠ μετράει την εργασία ,είναι το μέτρο όπως διαμορφώνεται στα πλαίσια του ΚΤΠ. Ο Μαρξ ανακάλυψε κάτι που υπήρχε απλώς δεν ήταν εμφανές εμπειρικά. Επομένως το γεγονός ότι η δ.ε. είναι γενικά ασύμβατη με την μέτρηση της από το χρόνο δεν σημαίνει πως το κεφάλαιο δεν εξακολουθεί να μετρά με βάση το χρόνο. Πράγματι πώς μπορεί κανείς αξιολογήσει ένα τραγούδι ή μια ζωγραφιά με βάση το χρόνο που δαπανήθηκε για να συλλάβει ο καλλιτέχνης την έμπνευση και στη συνέχεια να την υλοποιήσει; Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι το κεφάλαιο δεν υπαγάγει υπό την εξουσία του αυτά τα πρώην μικροαστικά επαγγέλματα. Αυτό δεν σημαίνει ότι το κεφάλαιο δεν μετρά ακόμα και την διανοητική εργασία με σε ώρες. Άκριβώς το άβολο και ανόητο του να μετράει κανείς την δ.ε. με κριτήριο το χρόνο δείχνει πόσο εγκλωβίζεται το πνεύμα από τις κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγής. Μάλιστα το γεγονός αυτό φαίνεται και στην εκπαίδευση όπου με τις ects και με όλη αυτή την αναδιάρθρωση ουσιαστικά εισάγονται κριτήρια αγοράς(ποσοτικά) εντελώς ασύμβατα με την ίδια την εκπαίδευση. Το μόνο που μπορούμε λοιπόν να απαντήσουμε στον Νέγκρι ευρισκόμενοι και εμείς οι ίδιοι πάνω από την πυρά του δημοσίου πανεπιστημίου και της επιστημονικής σκέψης είναι το τροποποιημένο γαλιλαιϊκό «και όμως ισχύει…».

Όμως αν πούμε ότι ο χρόνος εργασίας είναι ανεπαρκές μέτρο, τότε ποιό πράγμα είναι κατάλληλο για να μετρήσει την αξία και άρα την υπεραξία;

Η δεύτερη παρατήρηση είναι για αυτό το περίφημο «κοινό» που παράγει η άυλη εργασία. Ορθά ο Νέγκρι λέει ότι η παραγωγή εικόνων,ιδεών ,γνώσεων παράγεται σε συνεργασία με την παρελθούσα και παρούσα σκέψη άλλων (the Multitude ,σελ. 147). Πλέον «το κοινό έχει γίνει ο τόπος απόσπασης υπεραξίας…πρέπει να δούμε την εκμετάλλευση ως απαλλοτρίωση του κοινού»(σελ.150) .Επίσης ορθά παρατηρεί ο Νέγκρι σε κάποιο σημείο ότι στην συνεργατική παραγωγή της προ- και μανουφακτουρικής περιόδου η συνεργασία είναι υποκειμενική και εξωτερικά επιβεβλημένη από το κεφάλαιο. Αυτό είναι κάτι που το αναγνωρίζει και ο Μαρξ: «στην απλή συνεργασία ακόμα και στην συνεργασία την ειδικευμένη από  τον καταμερισμό της εργασίας, εξακολουθεί να φαίνεται ακόμα σαν τυχαίο γεγονός η εκτόπιση του μεμονωμένου εργάτη από τον κοινωνικοποιημένο εργάτη»(Το Κεφάλαιο σελ. 401) αντίθετα στην μεγάλη βιομηχανία «ο συνεργατικός χαρακτήρας του προτσές εργασίας γίνεται τώρα τεχνική ανάγκη, που υπαγορεύεται από τη φύση του ίδιου του μέσου εργασίας»(σελ. 401). Άρα αυτό «κοινό» δεν είναι καινούργιο ούτε για τον κλασσικό μαρξισμό ούτε για την κεφαλαιοκρατία. Πρόκειται για την επιστήμη, η οποία καθιστά την συνεργασία εγγενές στοιχείο του παραγωγικού προτσές και είναι το προτσές παραγωγής σχετικής υπεραξίας που μετατρέπει την επιστήμη σε παραγωγική δύναμη. Ο Μαρξ λέει μάλιστα πως οι μηχανές αν αφαιρέσεις κανείς την καθημερινή παραγωγική τους φθορά ,η οποία ισούται με την μεταβίβαση αξίας στα προϊόντα εργασίας, λειτουργούν δωρεάν σαν τις δυνάμεις της φύσης(σελ. 402,403). Αυτή η δωρεάν λειτουργία τους είναι που αυξάνει την παραγωγικότητα της εργασίας και συμβάλλει στην παραγωγή σχετικής υπεραξίας. Ως φυσική δύναμη λειτουργεί ο έστω και τεχνιτός καταμερισμός της εργασίας στην μανουφακτούρα: «είδαμε ότι δε στοιχίζουν τίποτα στο κεφάλαιο οι παραγωγικές δυνάμεις που απορέουν από τη συνεργασία και τον καταμερισμό της εργασίας. Είναι φυσικές δυνάμεις της κοινωνικής εργασίας»(401). Αυτό λοιπόν το «κοινό» που περιγράφει ο Νέγκρι είναι στην πραγματικότητα η φυσική δύναμη της κοινωνικής εργασίας που στην σημερινή εποχή, όπου η διανοητική εργασία στο δυτικό κόσμο  κατέχει «ηγεμονική» θέση, είναι πολλαπλάσια από την εποχή του Μαρξ.

Αρχικά να πούμε ότι σήμερα δεν πρέπει να γίνεται λόγος μόνο για επιστημονική αλλά και για καλλιτεχνική δραστηριότητα. Έτσι είναι ορθότερο να μιλάμε για διανοητική εργασία που περιλαμβάνει την επιστήμη και την καλλιτεχνική δραστηριότητα. Η διαφορά που παρατηρείται σήμερα είναι ότι πλέον η σχέση  διανοητικής εργασίας και υλικής παραγωγής έχει φθάσει σε ένα τρίτο στάδιο. Το πρώτο στάδιο ήταν η αδιαφορία(πριν την βιομηχανική επανάσταση και σε μια εποχή που παραγόταν κυρίως απόλυτη υπεραξία) ,το δεύτερο στάδιο η υπαγωγή της πρώτης στην δεύτερη και το τρίτο στάδιο είναι η σχετική αυτονόμηση της διανοητικής εργασίας από την υλική παραγωγή. Όμως η δ.ε. δεν αυτονομείται και από το ίδιο το κεφάλαιο παρά μόνο από την υλική παραγωγή. Αυτό το στάδιο το διακρίνει ορθά ο Νέγκρι αλλά το ερμηνεύει κατά τη γνώμη μου με ένα τρόπο που δεν σέβεται τις εσωτερικές νομοτέλειες που διέπουν την επιστήμη της πολιτικής οικονομίας. Διακρίνει με ευφυία το νέο αλλά δεν καταφέρνει να το κατανοήσει εννοιακά και μένει σε μία εμπειρική στην πραγματικότητα απεικόνισή του. Υπάρχουν 2 απευκταίοι τρόποι που μπορεί να κινηθεί ένας επιστήμονας που έρχεται αντιμέτωπος με μία νέα ανακάλυψη,ο δογματικός και ο ρεβιζιονιστικός. Ο δογματικός προσπαθεί να χωρέσει το νέο στα μέτρα του παλιού και ο ρεβιζιονιστικός προσπαθεί να εξαφανίσει το παλιό προς όφελος του νέου. Κανένας από τους δύο δεν αρμόζει σε ένα διαλεκτικά σκεπτόμενο στοχαστή.

Η αυτονόμηση της δ.ε. από την υλική παραγωγή στην πραγματικότητα δείχνει από την μία ότι ήδη  εντός της κεφαλαιοκρατίας αναπτύσσεται η δ.ε. ως αυτοσκοπός που καλύπτει πλέον όχι ανάγκες επιβίωσης(άρα που συνδέεται με τον έναν ή τον άλλο τρόπο με την υλική παραγωγή) αλλά απόλαυσης, που παράγει(προσφέρει) αγαθά με βάση τις αρχές της ομορφιάς και ψυχαγωγίας. Έτσι η επιστήμη και η δ.ε. αναδεικνύουν τις νέες δυνατότητες για μια εργασία δημιουργική. Από την άλλη, αυτή η εργασία θα αναπτυχθεί πλήρως όταν θα καταργηθεί η ατομική ιδιοποίησή της και όταν θα εξαλειφθεί η χειρωνακτική εργασία. Γιατί η δ.ε. ενός εργαζόμενου που από τη φύση της ενώνεται με την εργασία των υπολοίπων ,ταυτόχρονα εντός της κεφαλαιοκρατίας διχοτομείται βαθιά από το κριτήριο της κερδοφορίας. Έρευνες επιστημονικές μένουν κρυφές, η πρόσβαση στην γνώση είναι δαπανηρή(πχ. επιστημονικά περιοδικά που πρέπει να πληρώσεις για να λαμβάνεις) ,η έρευνα δεν αναπτύσσεται με βάση τις εσωτερικές της νομοτέλειες αλλά με βάση την κερδοφορία κτλ.

Επομένως αυτό που θα έπρεπε να παρατηρήσουμε όσον αφορά την άυλη εργασία ενός της κεφαλαιοκρατίας είναι ότι διανοίγει αντιφατικές δυνατότητες και συνάμα δεν αίρει σε καμία περίπτωση την μαρξιστική θεωρία της αξίας απλώς θέτει τα ερωτήματα για μία πιο συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης.