Κυριακή 28 Οκτωβρίου 2012

Λίγα λόγια για την κλειστότητα του εγελιανού συστήματος



Από την λογική ,μέχρι την φιλοσοφία του Δικαίου και της ιστορίας το σύστημα του Χέγκελ παρουσιάζεται ως ολοκληρωμένο. Η λογική στο επίπεδο της μεθόδου έχει φθάσει στην απόλυτη ταυτότητα Υ-Α. Η φιλοσοφία του Δικαίου ολοκληρώνεται με το κράτος. Τέλος η παγκόσμια ιστορία ,της οποίας η ουσία είναι η συνειδητοποίηση της ελευθερίας από την ανθρωπότητα ολοκληρώνεται  «This new discovery is the unity of the divine and the human. By means of it objective truth is reconciled with freedom, and that, too, inside of self-consciousness and subjectivity…Although it is in this form still abstract, it is the reconciliation and solution of all contradiction…The true atonement and reconciliation has become objective, and unfolds the state as the image and reality of reason. In the state, self-consciousness finds the organic development of its real substantive knowing and will, in religion it finds in the form of ideal essence the feeling and the vision of this its truth, and in science it finds the free conceived knowledge of this truth, seeing it to be one and the same in all its mutually completing manifestations, namely, the state, nature, and the ideal world.» Πρόκειται για αποσπάσματα από τις τελευταίες παραγράφους της Φιλοσοφίας του Δικαίου ,όπου ο Χέγκελ μιλά για την συμφιλίωση της ελευθερίας με την αντικειμενική αλήθεια. Μάλιστα κάνει αναλογίες ότι το στάδιο στην φιλοσοφίας του δικαίου ,αντιστοιχεί στο στάδιο της θρησκείας και στο στάδιο της επιστήμης(εννοώντας την φιλοσοφία) . Προσθέτουμε εμείς ότι όσο γίνεται λόγος μόνο για  το «Λογικό στοιχείο» της Απόλυτης Ιδέας, το οποίο είναι «ο καθολικός τρόπος μέσα στον οποίο είναι ανηρημένοι και συμπεριλαμβανόμενοι όλοι οι μερικοί τρόποι»(Διδ. Εννοιας 622), τότε το ανώτερο τμήμα αυτού είναι η μέθοδος, ως ταυτότητα Υποκειμένου – Αντικειμένου. Παρατηρούμε ότι πρόκειται για ένα κλειστό σύστημα. Φυσικά μπορεί να βρει ο καθένας στο γιγάντιο έργο του Χέγκελ αποσπάσματα που να λένε το αντίθετο, όπως πχ. όταν ο Χέγκελ κάνει λόγο στην φιλοσοφία της Ιστορίας για την Αμερική. Αλλά στα βασικά του έργα και ιδίως στη Λογική του με πολύ αυστηρότητα αποδεικνύει και το θεωρεί και πλεονέκτημα ότι το σύστημά του είναι κλειστό και άρα απόλυτο. Για να είμαστε βέβαια όσο πιο δίκαιοι απέναντι στον Χέγκελ μπορούμε ,πρέπει εδώ να πούμε ότι η κλειστότητα του συστήματός του δεν υφίσταται με απόλυτο και χοντροκομμένο τρόπο. Έτσι εξηγείται πχ. και η μετάβαση από την απόλυτη Ιδέα που είναι αμεσότητα προς την φύση. Σε ένα απόλυτα κλειστό σύστημα αυτή η μετάβαση θα ήταν αδύνατη. «…γιατί κάθε ενικό μέλος ,καθόσον εμψυχωμένο από τη μέθοδο, είναι η ανασκόπηση εντός εαυτού ,η οποία ,με το να επιστρέφει στο ξεκίνημα ,είναι συγχρόνως το ξεκίνημα ενός νέου μέλους» Έννοια 453,454, πρόκειται για κύκλο κύκλων ή ακόμα καλύτερα για σπείρα.

Ο Πατέλης κάνει λόγο για «νομοτελή υπερβολή-αμετροέπεια και τάση άνευ όρων προεκβολής του κεκτημένου που χαρακτηρίζει το χειρισμό κάθε μεγάλης ανακάλυψης από τον ερευνητή που την επέτυχε.», ο Ένγκελς λέει ότι την εποχή του Χέγκελ όλα τα συστήματα που δημιουργούνταν έπρεπε να είναι κατά κάποιο τρόπο κλειστά ή απόλυτα. Εγώ θα προσθέσω 2 ακόμη επιχειρήματα στα 2 προηγούμενα ορθά. 1. Η κοινωνική θεωρία που βρήκε ο Χέγκελ ως κληροδότητα δεν είχε καν ανέλθει στο επίπεδο της συνειδητής διαλεκτικής. Κατά τη γνώμη μας όσο πιο ανώριμη είναι μια θεωρία ,τόσο μεγαλύτερες αξιώσεις έχει για απολυτότητα.Δεν είναι τυχαίο ότι ο Χέγκελ ασχολήθηκε με όλες τις πλευρές του επιστητού με τρόπο σαν να είναι όλες στο ίδιο επίπεδο ανάπτυξης και άρα στο ανώτατό τους επίπεδο. Έτσι έφτιαξε μία θεωρία για όλα. Αντίθετα ο Μαρξ τα 3 αντικείμενα με τα οποία καταπιάστηκε(Πολιτική Οικονομία, θεωρία της Ιστορίας, Θεωρία για τον Κομμουνισμό)  τα ανέπτυξε ανισομερώς, κάτι που αντανακλούσε όμως και την ίδια την ανάπτυξη του αντικειμένου. Όσο αναπτύσσεται η κοινωνική θεωρία τόσο λιγότερo αμετροεπής γίνεται, τόσο περισσότερο ανακαλύπτει ιδιαιτέροτητες και εξειδικεύεται. To να υπάρξει στη συνέχεια μία σύνθεση αυτών των επιμέρους αναλύσεων είναι αναγκαίο και νομοτελές.2. Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί κομμουνιστές στοχαστές αντιλαμβάνονται τον κομμουνισμό ως το τέλος της ιστορίας. Ο κομμουνισμός είναι μία κοινωνία χωρίς αντιφάσεις κτλ. Κατά τη γνώμη μας κάπως έτσι την πάτησε και ο Χέγκελ. Ευρισκόμενος στα γενοφάσκια της νέας κοινωνίας ,παρότι ανακάλυψε τα προβλήματα της κοινωνίας των πολιτών(αστική κοινωνία) επιχείρησε να τα συμφιλιώσει και όχι να τα εξαλείψει. Η ίδια η αστική κοινωνία δεν είχε αναπτυχθεί ακόμα επαρκώς για να αποκαλύψει τις αντιφάσεις της σε ώριμη και καθαρή μορφή και έτσι ο Χέγκελ την είδε ως όριο και τέλος της ιστορίας. Επιστρέφοντας στον κομμουνισμό θα παραθέσω πολύ σύντομα την άποψη του Βαζιούλιν, που ακριβώς δείχνει τις προσπάθειες της πλέον ώριμης εκδοχής της κοινωνικής θεωρίας να υπερβεί τουλάχιστον σε επίπεδο εικασιών ακριβώς την αντίληψη ενός κλειστού και κομμουνισμού ες αεί. Ο Βαζιούλιν από τη μία κάνει λόγο για μετάβαση σε έναν διαστημικό πολιτισμό(μεταφορά σε άλλο πλανήτη). Αλλά το πιο ενδιαφέρον είναι μία παραπομπή του Πατέλη από ένα άλλο κείμενο του Βαζιούλιν που λέει το εξής: «Η βιοτεχνολογία ήδη συνιστά έναν από  τους τομείς της επιστήμης και της παραγωγής με τις μεγαλύτερες προοπτικές. Η μετάβαση όμως  στη βιοπαραγωγή θα σημάνει ότι θα περιέλθει στην κυριότητα των ανθρώπων η φύση  ολόκληρου του έμβιου κόσμου (συμπεριλαμβανομένου και του ανθρώπου ως βιολογικού όντος). Ως εκ τούτου, ανακύπτουν δύο εναλλακτικές δυνατότητες: 1. Η δυνατότητα κατάκτησης των  βιολογικών νομοτελειών (αναφορικά με τον άνθρωπο: η δυνατότητα εξάλειψης νοσημάτων και παράτασης της ζωής του ανθρώπου, εναρμόνισής του ως βιολογικού όντος) και, ταυτοχρόνως, 2. η δυνατότητα υπονόμευσης των όρων ύπαρξης [του είναι] της ανθρωπότητας ως συνόλου βιολογικών όντων. Η παρέμβαση στη βιολογική φύση του ανθρώπου εγκυμονεί μια προοπτική αυτοκτονίας για την ανθρωπότητα. Εδώ παρατηρείται επίσης μια σπείρα της έλικος: από τη  "δημιουργία" του ανθρώπου (ως βιολογικού όντος) από τη φύση προς τη βιολογική αυτοδημιουργία (που εμπεριέχει την ικανότητα αυτοκαταστροφής) του ανθρώπου». Αν δηλαδή η ιστορία της ανθρωπότητας είναι ένα μετασχηματισμός του βιολογικού από το κοινωνικό. Με τις βιοτεχνολογίες ,όπως θα αναπτυχθούν στην κομμουνιστική κοινωνία(γιατί στην αστική κοινωνία πιο πιθανό είναι να οδηγήσουν σε καταστροφή την ανθρωπότητα) μπορεί να αλλάξει η σχέση του βιολογικού με το κοινωνικό· και το κοινωνικό να φθάσει σε ένα τέτοιο σημείο ανάπτυξης που αλλάζοντας το βιολογικό(αλλάζοντας την βιολογική φύση του ανθρώπου) να μιλάμε πλέον για μία αφετηρία για μία νέα ανάπτυξη της ανθρωπότητας. Αυτό το παραθέτω ως παράδειγμα για να δείξω από την μία ότι και πολλοί μαρξιστές αυθόρμητα δεν μπορούν παρά να αντιμετωπίζουν τον κομμουνισμό ως το τέλος της ιστορίας και από την άλλη ότι ένας συνεπής στοχαστής θα πρέπει να αναζητά όρια ακόμα και στην κοινωνία του μέλλοντος έστω και ως εικασία.

18 σχόλια:

  1. Mήπως και το κοινωνικό αποτελεί μια ''βιο-λογία'' ανώτερου τύπου;
    Θα μπορούσαμε να τοποθετήσουμε την μεγάλη τομή όχι ανάμεσα στο βιολογικό και κοινωνικό, αλλά ανάμεσα στο άβιο (ανόργανη ύλη) και το έμβιο (οργανική ύλη και μορφές της, όπως τα ''βιολογικά'', τα ''ψυχικά'' και τα ''κοινωνικά'' συστήματα). Τότε η ιστορία των έμβιων θα προέβαλε σαν ένας μετασχηματισμός των άβιων όρων της ύπαρξής τους. Η ανθρωπότητα ''ολοκληρώνει'' την ''προιστορία'' αυτής της διαδικασίας φτάνοντας στα άβια-έμβια, τα αυτόματα, την ρομποτική και τη τεχνητή νοημοσύνη, τη βιοτεχνολογία κλπ.
    Με βάση τα παραπάνω μπορούμε να εντάξουμε την ''παραγωγή αυτομάτων από αυτόματα'' σε μια ευρύτερη αφήγηση, ενώ πιο μακρο-ιστορική, σαν εναλλακτική δυνατότητα. Αυτό θα άλλαζε και το ποιά θεωρούμε ''ουσιώδη'' σχέση.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Γενικά η τεχνητή νοημοσύνη, η ρομποτική και οι βιοτεχνολογίες θα μπορούσαν να συνιστούν την άρνηση της άρνησης της άβιας ύλης(άβια-έμβια- αβιοέμβια). Άλλωστε από τις βιοτεχνολογίες δεν αλλάζει μόνο ο άνθρωπος αλλά και ο άβιος κόσμος. Σίγουρα η ανάβαση από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο στην βιολογία ,που ως Είναι θα έχει ως παρελθόν της την έμβια ύλη(δηλ. το η άβια ανηρημένη από την ουσία της έμβιας) , έχει τεράστιο ενδιαφέρον. Άλλωστε και ο βαζιούλιν αποσο ξέρω με αυτό είχε καταπιαστεί τα τελευταία χρόνια. Έχει ενδιαφέρον τι έχει γράψει πάνω σε αυτά και αν θα τα δημοσιεύσουν.
    όμως ένα ερώτημα εύλογο κατά τη γνώμη μου. Αν οι βιοτεχνολογίες κτλ. είναι η ωριμότητα της ουσίας του βιολογικού(απότι καταλαβαίνω κάπως έτσι το βάζεις και εσύ και συμφωνώ) ,τότε πώς μπορεί να γίνει αυτή η ανάβαση(στο σήμερα) όταν τεχνικά ακόμα δεν έχουμε φθάσει σε αυτή την πραγματική ανάπτυξη.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. @Θάνος Λιάπας

    Συμπλέκονται πολλά προβλήματα όπως αυτό της εκκίνησης. Από τη μία μπορούμε να σκεφτούμε με όρους άβιων και έμβιων (αυτοποιούμενων-μας πηγαίνει στην ''ουσία'' με βάση τη θεωρία της αυτοποίησης) συστημάτων, από την άλλη ίσως θα ήταν πιο υλιστικό να ξεκινούσαμε από την οπτική γωνία της δικής μας παρατήρησης (κατά κάποιο τρόπο φαινομενολογικά), συγκροτώντας την κοινωνία ως όλον. Υπάρχει και μια τρίτη λύση, να κινηθούμε σε επίπεδο λογικής και η Ιδέα του συστήματος (σύστημα των όρων) εν είδει γενικού ιδεότυπου, να ''ενσαρκώνεται'' σε βιολογικά, ψυχικά και κοινωνικά συστήματα.
    Ωστόσο το πρόβλημά μας είναι ότι δεν έχουμε ''καταλήξει'' σε μια ερμηνεία του Χέγκελ που θα τον διαβάζει υλιστικά σε ''αφηρημένο'' επίπεδο. Θα έπρεπε δηλαδή να έχουμε μια ορισμένη ''εξαγωγή'' της υλιστικής διαλεκτικής μεθόδου. Ακόμη και αν λέμε ότι έχουμε τη λογική ενός συγκεκριμένου αντικειμένου, υπάρχει η σχετική αυτονομία της στιγμής αυτής.
    Επειδή μορφικά τα εγελιανά επίπεδα έρχονται σε πολλές δομικές συστοιχίες, είναι επίσης πρόβλημα τί ''υλιστικούς'' όρους ''αντιστοιχίζουμε'' στους λογικούς όρους. Εδώ έχω μεγάλες αμφιβολίες και για το κεκτημένο που μας έχει κληροδοτηθεί.
    Κατά τη γνώμη μου πρέπει να δούμε την εγελιανή λογική ''εν μέρει'' αποστασιοποιημένοι από τις ''υλιστικές εφαρμογές'' της, και να προσπαθήσουμε να δοκιμάσουμε κάποιες άλλες εκδοχές.


    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. Αυτό που λες περί "εξαγωγής της υλιστικής διαλεκτικής μεθόδου" με απασχολεί πολύ σαν θέμα. Το βασικό ερώτημα είναι αν υπάρχει υλιστική διαλεκτική εν γένει;;; Με άλλα λόγια μήπως ακριβώς η πλάνη του Χέγκελ ήταν ότι δεν μελέτησε ένα οριοθετημένο αντικείμενο και αυτή είναι μία από τις γνωσιολογικές πηγές του ιδεαλισμού; Εδώ το επίθετο οριοθετημένο έχει σημασία ,γιατί δεν αρκεί να μελετάς ένα αντικείμενο εν είδη παραδείγματος όπως κάνει ο Χέγκελ που πχ. βλέπει το μέτρο τόσο στις θετικές επιστήμες όσο και στην πολιτική και την ψυχολογία , αλλά να το μελετάς ως οργανικό όλο. Αυτό είναι το στάδιο της συνειδητής διαλεκτικής που συνθέτει και κατασκευάζει το εκάστοτε νοητικό συγκεκριμένο. Ο Χέγκελ μάλλον δεν το κάνει αυτό. Παίρνει τις κατηγορίες του από την ιστορία της φιλοσοφίας αλλά και από κάθε τομέα του επιστητού και στη συνέχεια προσπαθεί να ανακατασκευάσει τον κόσμο με βάση αυτές(αυτό το τελευταίο είναι και η κριτική του νεαρού Μαρξ στην κριτική της φιλοσοφίας του δικαίου). Έτσι ως ιδεαλιστής ο Χέγκελ δικαιούται να μιλά για διαλεκτική λογική εν γένει. Όμως μπορεί να υπάρχει υλιστική διαλεκτική λογική εν γένει;; Εγώ νομίζω ότι το μόνο που μπορεί να υπάρξει είναι η διαλεκτική λογική ενός συγκεκριμένου συστήματος(πχ κεφαλαιοκρατία) ,την οποία προεκβάλλει ο ερευνητής σε άλλα αντικείμενα και σε αυτή την προεκβολή μέσω της διαδικασίας πλάνης αλήθειας αυτή η λογική τροποποιείται. Αλλά το θέμα είναι πολύ δύσκολο και αυτή μου η σκέψη είναι μία εικασία.
    Ποια είναι η γνώμη σου πάνω σε αυτά;; Πιστεύεις ότι μπορούμε να έχουμε μία διαλεκτική εν γένει ή μόνο τη διαλεκτική ενός συγκεκριμένου αντικειμένου; Και αν ισχύει το δεύτερο ποια η σχέση της με τα άλλα αντικείμενα;

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. @Θάνος Λιάπας

    Πιστεύω πως αν είναι δυο φορές προβληματική η στάση του Χέγκελ και της διαλεκτικής ''λογικής'', της διαλεκτικής ''εν γένει'', είναι τουλάχιστον μια φορά προβληματική και η αντίστροφη θέση περί συγκεκριμένης διαλεκτικής. Κατά τη γνώμη μου το ''συγκεκριμένο'' που μπορεί να σου δώσει η επαφή με το πραγματικό εμπειρικό υλικό ενός αντικειμένου μελέτης είναι το υλικό εκεί που θα διασαλεύει τη πληρότητα του θεωρητικού-λογικού συστήματος. Όμως δεν μπορείς να έχεις μια διαλεκτική λογική για κάθε αντικείμενο μελέτης. Δηλαδή ο Μάρξ αναγκαστικά έχει ένα αφηρημένο σχεδίασμα διαλεκτικής στο μυαλό του (πως ως γνωστόν, ήθελε να καταγράψει σαν μέθοδο). Αυτό το αφηρημένο σχεδίασμα υπάρχει σαν μπούσουλας στη σχετική του αυτονομία και όχι μόνο, αλλά και στην ''καθαρότητά'' του. Συγκρούεται με το πραγματικό εμπειρικό υλικό, και προσαρμόζεται. Όμως υπάρχει μια γενικότερη λογική που πρέπει να αφορά κατά τη γνώμη μου κάθε οργανικό όλο. Αλλιώς δεν έχει νόημα καν η διακριτή έννοια του ''οργανικού όλου''. Σε κάθε ανάπτυξη του οργανικού όλου ο διαλεκτικός θα δει πχ τη ποιότητα, την ποσότητα, ένταση, έκταση, αριθμό, μέτρο και τα είδη μέτρων κ.ο.κ. Όσο και αν παραλλάσσεται το σχήμα σε κάθε αντικείμενο μελέτης, έχει κάποιο σκελετό που μένει σταθερός, ως το ''κοινό'' των εμφανίσεων (αν το βλέπαμε εντελώς ''εμπειρίστικα'' και καθόλου ''λογικά'').
    Αν δεν πάρουμε αυτή τη θέση, κινδυνεύουμε να χαθούμε. Να λέμε δηλαδή, πως πχ η διαλεκτική του Χέγκελ ή η διαλεκτική του Μάρξ είναι τόσο ειδικές, που εμείς πρέπει να επινοήσουμε ''εκ του μηδενός'' άλλες διαλεκτικές σε άλλα αντικείμενα μελέτης. Το ίδιο ισχύει και για το έργο του Βαζιούλιν. Έτσι αυτό που θα έπρεπε να μας ενδιαφέρει είναι πχ η σταθερά και των τριών στα μεγάλα έργα τους.
    Νομίζω πως δικαιούμαστε να μιλάμε για διαλεκτική λογική εν γένει στο βαθμό που όσο και αν παραλλάσσονται τα αντικείμενα μελέτης, παραμένει ένας άνθρωπος-παρατηρητής με ένα αντικείμενο μελέτης. Όλες οι επαφές μας με τον Κόσμο υποθέτουμε ότι έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά. Αυτό είναι και το επιχείρημα του Χέγκελ από ιδεαλιστική σκοπιά, όταν λέει πως το αισθητηριακό είναι ήδη καθολικό, έστω και απλή καθολικότητα. Η έννοια της ''αίσθησης'' είναι ήδη αφαίρεση, κ.ο.κ.
    Αυτό δεν σημαίνει πως αυτή η ''λογική εν γένει'' θα είναι η λογική του Χέγκελ και όχι μια υλιστική διαλεκτική.
    Τέλος πιστεύω πως αυτή η λογική θα είναι ένα μοντέλο κατανόησης και όχι αυτή η ίδια η πραγματικότητα ανεξάρτητα από τον παρατηρητή. Εκείνο που πιστοποιεί ότι η ύλη υπάρχει έξω από εμάς και ''αντικειμενικά'' είναι κατά τη γνώμη μου η εμφάνιση προβλημάτων, κρίσεων, λαθών κλπ. Για αυτό χρειάζεται και η πράξη, που δεν είναι αναγώγιμη στη θεωρία και τα κανονιστικά μοτίβα (θέση του Μάρξ, αλλά μήπως και του Κάντ, στη σχέση Καθαρού-Πρακτικού Λόγου;;;). Aλλά και μια ανάγνωση του Χέγκελ τύπου ''αρνητικής διαλεκτικής'' σου δίνει αυτά τα περιθώρια. Το λέει και ο Ένγκελς σε ένα γράμμα του, η έννοια δεν μπορεί να συλλάβει πλήρως το πλούτο του εμπειρικού.
    Οπότε πιστεύω ότι πρέπει να δούμε την οντο-λογία του Χέγκελ και την Απόλυτη Ιδέα, τη μέθοδό του και την όλη κίνηση, σαν έναν ιδεό-τυπο. Ένας υλιστικός διαλεκτικός ιδεότυπος όμως όπως αυτοί του Μάρξ και του Βαζιούλιν διαφέρει, πχ στην εκκίνηση. Πάντως πιστεύω ότι και οι δύο όσο υλιστές και αν είναι προυποθέτουν και την ''αφηρημένη στιγμή'' της ''καθαρής λογικής'' (όπως τα είπα παραπάνω, του ''καθαρού μοντέλου-σχήματος''), αναγκαστικά.


    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Oπότε και η ''διαλεκτική λογική'' εν γένει πατάει σε μια κοινή υλιστική σχέση μας με τον κόσμο. Ενώ η συγκεκριμένη διαλεκτική αν την απολυτοποιήσουμε δεν εξηγεί όπως λες και εσύ τη σχέση αυτής τούτης της διαλεκτικής με άλλα αντικείμενα και τις διαλεκτικές τους. Αν ακολουθήσουμε αυτό το δρόμο είναι άλυτο το πρόβλημα και επίσης δεν νομιμοποιούμαστε καν να μιλάμε για ''διαλεκτική λογική'', γιατί αυτό θα ήταν αντίφαση σε σχέση με την ειδικότητα των διαλεκτικών (κατά τη γνώμη δεν νομιμοποιούμαστε καν να μιλάμε για διαλεκτική, εκτός αν τη σχετικοποίησουμε απόλυτα και πούμε πως είναι απλά ''τρόπος σκέψης'', ή ''σκέψη Μάο-Τσε Τούνγκ'', ή απλά το να σκέφτεσαι ότι ''όλα έχουν σχέση μεταξύ τους'', κ.ο.κ).
      Ο Λεφέβρ στο The Production of Space και αλλού μιλά για τοπικές διαλεκτικές ανά χώρο, όπου χώρος=επικράτεια είτε εδαφική είτε θεωρητική (με όρια κλπ). Ωστόσο παραδέχεται ότι ο χώρος των χώρων είναι ο αφηρημένος χώρος δηλαδή ο μαθηματικός ή λογικός Χώρος σαν Απόλυτος Χώρος. Οπότε στη μετάβαση από τον Απόλυτο στο συγκεκριμένο Χώρο υπάρχει ένα χάσμα ανεξάλειπτο. Είναι σαν το χάσμα αφηρημένου-συγκεκριμένου. Η ενότητά τους μπορεί να είναι μόνο ''αρνητική'', ή, όπως λέω τώρα τελευταία, ''προβληματική''. Για αυτό είπα για εμφάνιση προβλημάτων, λαθών, κρίσεων κλπ. Όλα αυτά σημαίνουν πως μάλλον πρέπει να μιλήσουμε και για ''αφηρημένη διαλεκτική'', για να μιλήσουμε για συγκεκριμένη-τοπική, και το αντίστροφο.
      Έτσι θεωρώ ότι οι μαρξιστές γενικά έχουν υποτιμήσει τον Χέγκελ, και πως ο Χέγκελ δεν έχει ακόμα ''αρθεί'', δηλαδή δεν έχουμε ξεμπερδέψει μαζί του (κανείς δεν έχει ξεμπερδέψει, ώστε διαβάζοντάς τον να διαβάζουμε ταυτόχρονα και τον Χέγκελ σε ''ανηρημένη μορφή''). Για αυτό και διαφωνώ με τη γραμμικότητα ο Χέγκελ ήρε όλους τους προηγούμενους, ο Μάρξ τον Χέγκελ, η Λογική της Ιστορίας τον Μάρξ, και εμείς πρέπει να άρουμε το κεκτημένο της Λογικής της Ιστορίας.

      Διαγραφή
  6. Με βάση αυτά που λες ξαναθέτω το ζήτημα πιο αναλυτικά Το θέμα είναι πολύ σύνθετο νομίζω. Εγώ θα συμφωνήσω ότι υπάρχει ένας σκελετός που ισχύει για κάθε οργανικό όλο. Αυτός ο σκελετός είναι η ποιότητα,ποσότητα, μέτρο, ουσία κτλ.Τα οστά όμως αυτού του σκελετού έχουν διατυπωθεί σε μεγάλο βαθμό ήδη από τον Αριστοτέλη. Αυτό που έκαναν οι γερμανού ιδεαλιστές ήταν να τα βάλουν σε σειρά και μάλιστα να παράξουν τη μία κατηγορία από την άλλη. Η σειρά που υιοθετούμε εμείς είναι εκείνη του Χέγκελ ,που αίρεται από τον Μαρξ στην λογική του Κεφαλαίου. Εδώ έχουμε κατά βάση δύο στάδια στην διαλεκτική λογική, το πρώτο είναι αυτό της ανάλυσης και το δεύτερο της σύνθεσης, δηλ. της συγκρότησης της διαλεκτικής σε σύστημα. Το σύστημα αυτό που ξεκίνησε με τον Καντ ,τέθηκε σε υλιστική άρα ορθή βάση με τον Μαρξ και την λογική του Κεφαλαίου. Τώρα το ερώτημα είναι τι από όλα αυτά μπορεί να συνιστά διαλεκτική εν γένει και άρα μπορεί να εφαρμόζεται στη μελέτη του κάθε αντικειμένου; Οι κατηγορίες του Αριστοτέλη μια χαρά μπορούν να εφαρμοστούν στην μελέτη της κεφαλαιοκρατίας(άσχετα αν δεν είναι τόσο αναλυτικές όσο οι εγελιανές) ,το πρόβλημά τους είναι ότι δεν συγκροτούν ένα σύστημα και άρα ο μελετητής κινείται λίγο στα κουτουρού καθώς δεν του περνάει από το μυαλό ότι μετά την ποιότητα πρέπει να αναζητήσει την ποσότητα και μετά το μέτρο. Άρα ο Χέγκελ και η λογική του Κεφαλαίου μας έδωσαν την σωστή σειρά των κατηγοριών. Επίσης μας έδωσαν και τους νόμους κίνησης και μετάβασης της μίας κατηγορίας στην άλλη. Όταν τώρα αυτό το κεκτημένο που μπορεί να ονομαστεί διαλεκτική λογική εν γένει, εφαρμόζεται σε ένα νέο αντικείμενο, ένα βασικό ερώτημα είναι πως τροποποιείται. Εδώ για να απαντήσουμε χρειάζεται σε συγκεκριμένη μελέτη της λογικής της ιστορίας και της λογικής του κεφαλαίου. Αν τροποποιηθεί όμως θα τροποποιηθεί από τη συγκεκριμένη λογική του συγκεριμένου αντικειμένου. Ποια από τις δύο θα συνιστά πλέον την γενική λογική; Και επίσης τι είδους τροποποιήσεις μπορεί να υφίσταται η λογική; Εννοώ δηλ. ότι αποκλείεται να υπάρξει σύστημα όπου η ταυτότητα έπεται της αντίφασης ή η ουσία του Είναι γιατί αυτό αντικείται στην πραγματική φύση και εξέλιξη του κόσμου εν γένει. Αν δεν απαντήσουμε τέτοιου είδους ερωτήματα η κουβέντα περί διαλεκτικής εν γένει ,είναι κατά τη γνώμη μου κενό γράμμα. Εγώ θα πω μόνο ένα παράδειγμα τροποποίησης της διαλεκτικής λογικής. Ότι στον Μαρξ η διαλεκτική έχει 3 σπείρες ενώ στον Χέγκελ 1, αλλά αυτό μπορεί να ισχύει επειδή ο Χέγκελ είναι ιδεαλιστής και δεν μελετά συγκεκριμένο αντικείμενο. Τι γίνεται από εδώ και πέρα όμως;;;;;;;;

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  7. @Θάνος Λιάπας

    Ακριβώς αυτό πιστεύω και εγώ, πως όταν μιλά κανείς για ''τροποποιήσεις'' πρέπει να είναι συγκεκριμένος. Εγώ βλέπω έναν βασικό σκελετό βασικά τον ίδιο. Τον περιέγραψες μέσες άκρες. Ακριβώς η παραγωγή στον Χέγκελ είναι γενετική, πράγμα που δίνει μια αίσθηση προϊούσας ανάπτυξης, και αυτό επιτρέπει και μια θεωρία της ιστορίας που δεν την επιτρέπουν άλλα συστήματα. Ακριβώς γιατί όπως λέμε Είναι και Κάτι, Ουσία, Έννοια, μπορούμε να φανταστούμε αρχή, πρωταρχική εμφάνιση, διαμόρφωση και ωριμότητα.
    Η δύναμη αυτού του μοντέλου είναι ότι οι κατηγορίες συμπλέκουν παρελθόν, παρόν, μέλλον (το είναι-εκεί και το είναι-τώρα του Απόλυτου είναι εκάστοτε εκδηλώσεις του, ή όπως λέει ο Χέγκελ οι ''νομιζόμενοι ορισμοί του Απόλυτου'', τα ''ομοιώματά'' του). Αυτό επέτρεψε νομίζω στον μαρξισμό να δώσει μια μεγαλειώδη αφήγηση που συγκεφαλαιώνει υπό το πρίσμα του παρόντος το παρελθόν και ανοίγει τις τροχιές ανάπτυξης προς το μέλλον, πράγμα αδύνατο λόγου χάρη για έναν ''σπινοζικό μαρξισμό'' (βλ. πως προκρίνει τη συγχρονία έναντι της διαχρονίας ο Αλτουσέρ-κατά τη γνώμη μου αυτό εν τέλει είναι συντηρητισμός).
    Για τις τρεις σπείρες του Κεφαλαίου που λες: αυτή είναι η θέση του Βαζιούλιν. Όμως μήπως ο Chris Arhur θα είχε διαφορετική γνώμη; Στο σχεδιάγραμμα που έχεις δημοσιεύσει, βλέπω πως καλύπτει όλο το ''μήκος'' των αναπτύξεων του ''Κεφαλαίου'' χωρίς να προσφεύγει στις τρεις (έναντι της μιας) σπείρες. Μπορεί να το καταλαβαίνω και λάθος. Όμως βλέπω πως το δομεί ως Είναι-Ουσία-Εννοια, και τη ''σπείρα του Κεφαλαίου'' την βάζει στην ''Έννοια'', χωρίς να κάνει δηλαδή επανεκκίνηση από το Είναι. Αυτό το θέτω σαν ερωτηματικό. Δεν ξέρω αν έχουμε κάποια ένδειξη από τον ίδιο τον Μάρξ ότι χρησιμοποιεί τρεις σπείρες. Το ερώτημα μπαίνει γιατί όπως γνωρίζουμε υπάρχουν κάποιες κοινές ''κινήσεις'' της διαλεκτικής που επαναλαμβάνονται στα επίπεδα, και μπορεί να μας δίνουν την αίσθηση ότι πήγαμε πχ από την Ουσία ξανά πίσω στο Είναι, ενώ στη πραγματικότητα πήγαμε στην Έννοια δλδ στην ενότητα Είναι-Ουσίας.
    Επίσης, έχουμε ακούσει ότι η διαλεκτική του Βαζιούλιν είναι διαφορετική, αλλά δεν έχουμε ακόμα δει σε τί είναι διαλεκτική.
    Οπότε, πιανόμενος από αυτό που είπες, προς το παρόν οι διακηρύξεις περί άρσης του Μάρξ μαζί και του Χέγκελ θα μπορούσα να πω ότι είναι ''κενό γράμμα'', γιατί μέχρι τώρα μόνο γενικόλογα έχουμε μιλήσει για όλα αυτά.
    Οπότε τελευταία έχω κάποιες επιφυλάξεις και με το θέμα των τριών σπειρών. Μήπως πχ έχουμε Είναι-Ουσία-Πραγματικότητα μέχρι το Χρήμα, μετά αρχίζει η Έννοια στη λεγόμενη σπείρα του Κεφαλαίου, και μετά έχουμε πέρασμα από την ''Λογική'' και την ''Ιδέα'' στη Ψυχολογία, τη Φαινομενολογία και το Απόλυτο Πνεύμα. Κάπως έτσι από ό,τι είδα το πάει ο Arthur. Αν είναι έτσι όμως αυτά που κάνει ο Μάρξ έχουν πολύ μεγαλύτερη σχέση από τον Χέγκελ από ό,τι νομίζουμε.
    Βέβαια δεν αμφιβάλλω ότι είναι το πιο πιθανό να έχουμε όντως τρεις σπείρες στον Μάρξ έναντι μιας του Χέγκελ, δεδομένου ότι η ερμηνεία του Βαζιούλιν φαίνεται συνεκτική.
    Υπάρχουν και άλλα θέματα που έχει καταδείξει ο Αλτουσέρ. Οι διάφορες χρονικότητες και ρυθμοί που συμπλέκονται, τα πολλαπλά επίπεδα, η άνιση ανάπτυξη των αντιφάσεων (επικαθορισμός κλπ), και γενικά ένα σωρό πράγματα που κάνουν τη μαρξική διαλεκτική αρκετά διαφορετική. Και φυσικά ότι αυτοί μελετά συγκεκριμένο αντικείμενο μελέτης (θα έλεγα, συγκροτεί και μελετά ένα συγκεκριμένο κοινωνικό σύστημα, αυτό της οικονομικής παραγωγής).

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  8. Επίσης, έχουμε ακούσει ότι η διαλεκτική του Βαζιούλιν είναι διαφορετική, αλλά δεν έχουμε ακόμα δει σε τί είναι διαλεκτική ****

    ''σε τί είναι διαλεκτική''->σε τί είναι διαφορετική

    Πιστεύω ότι έχουμε το γενικό σκελετό, ωστόσο επίσης πιστεύω ότι στον ''γενικό σκελετό'' μιας υλιστικής διαλεκτικής ανήκουν και άλλες πιο υλιστικές κατηγορίες, όπως η ταχύτητα κλπ (από ό,τι ξέρω πάντως, ο Χέγκελ μιλά ψιλοεκτεταμένα και για την ταχύτητα στο ''Είναι''). Ο Μάρξ χρησιμοποιεί την ταχύτητα περιστροφής, επίσης ο Μάρξ χρησιμοποιεί έννοιες όπως το cetibus paribus, τις έννοιες της ''αντικειμενικής τάσης'', και άλλα που δείχνει και ο Αλτουσέρ. Νομίζω πως εδώ η γενική θεωρία των συστημάτων έχει να μας πει πολλά.

    Δες αυτό http://en.wikipedia.org/wiki/Viable_system_model

    ''A viable system is composed of five interacting subsystems which may be mapped onto aspects of organizational structure. In broad terms Systems 1–3.[3] are concerned with the 'here and now' of the organization's operations, System 4 is concerned with the 'there and then' – strategical responses to the effects of external, environmental and future demands on the organization.[4] System 5 is concerned with balancing the 'here and now' and the 'there and then' to give policy directives which maintain the organization as a viable entity.[5]

    Εγώ λέω, here and now->διδασκαλία περί του Είναι (επιφάνεια)
    there and then, παρελθόν-μέλλον και σχέση εσωτερικού-εξωτερικού (Ουσία-Είναι)->Διδασκαλία περί της Ουσίας
    Τέλος, ενότητα των δύο παραπάνω->Έννοια-σύστημα σαν οργανικό όλο

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  9. επειδή το αν η έννοια είναι κομμάτι της λογικής του Κεφαλαίου ή όχι είναι πολύ σημαντικό θέμα παραθέτω εντελώς πληροφοριακά αλλά συνάμα και ως ένδειξη το απόσπασμα από την διαλεκτική της φύσης που κάνει λόγο για τις κρίσεις. Επειδή δεν έχω το ελληνικό μαζί μου το παραθέτω στα γερμανικά και εσύ το βρίσκεις το ελληνικό. Ο Ένγκελς εδώ βλέπει την κρίση ως τμήμα της υποκειμενικής λογικής με την βαζιουλινική έννοια. Επίσης εδώ να προσθέσω και μία ακόμα παράμετρο ,ότι όποιος λέει ότι η έννοια είναι τμήμα της λογικής του κεφαλαίου ,πρέπει να τεκμηριώσει 2 άλλα πράγματα: 1. τότε ποιά είναι η υποκειμενική λογική με την έννοια της μελέτης των νομοτελειών όσον αφορά την διαδικασία πρόσκτησης του αντικειμένου από τα ερευννητικά υποκείμενα(εδώ το κείμενο του Πατέλη για το γίγνεσθαι της πολιτικής οικονομίας δείχνει πώς βλέπει ο βαζιούλιν την Υ.Λ. και μάλιστα εννοείται ότι η Υ.Λ. είναι σε σύνδεση με την Α.Λ.) και 2. τότε με ποιές κατηγορίες θα έπρεπε κάποιος να χαρακτηρίσει τις "θεωρίες για την υπεραξία"; Τί κείμενο είναι αυτό αν όχι ακριβώς η υποκειμενική λογική ακόμα και αν είναι σε πρωτόλεια μορφή; Μάλιστα θα έλεγα ότι αν ταυτίσουμε την κρίση ουσίας με την ίδια την ουσία(ή εν πάσει περιπτώση ότι η κρίση είναι μία πιο σύνθετη κατηγορία του ίδιου αντικειμένου) τότε κινδυνεύουμε να εξαφανίσουμε τελείως την ιδιοτυπία της σκέψης σε σχέση με το πραγματικό αντικείμενο :
    Getreu seiner Einteilung der ganzen Logik gruppiert Hegel die Urteile als

    1. Urteil des Daseins, die einfachste Form des Urteils, worin von einem einzelnen Ding eine allgemeine Eigenschaft bejahend oder verneinend ausgesagt wird (positives Urteil: Die Rose ist rot; negatives: Die Rose ist nicht blau, unendliches: Die Rose ist kein Kamel);

    2. Urteil der Reflexion, worin vom Subjekt eine Verhältnisbestimmung, eine Relation ausgesagt wird (singuläres Urteil: Dieser Mensch ist sterblich; partikuläres: Einige, viele Menschen sind sterblich; universelles: Alle Menschen sind, oder der Mensch ist sterblich);

    3. Urteil der Notwendigkeit, worin vom Subjekt seine substantielle Bestimmtheit ausgesagt wird (kategorisches Urteil: Die Rose ist eine Pflanze; hypothetisches Urteil: Wenn die Sonne aufgeht, so ist es Tag; disjunktives: Der Lepidosiren |Schuppenmolch| ist entweder ein Fisch oder ein Amphibium);

    4. Urteil des Begriffs, worin vom Subjekt ausgesagt wird, inwieweit es seiner allgemeinen Natur oder, wie Hegel sagt, seinem Begriff entspricht (assertorisches Urteil: Dies Haus ist schlecht, problematisches: Wenn ein Haus so und so beschaffen ist, so ist es gut; apodiktisches: Das Haus, so und so beschaffen, ist gut).

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  10. Oκ το βρήκα, σελ 202 από σύγχρονη εποχή.

    Καλά στο 2. το Reflexion μεταφράζεται στα ελληνικά ως...''υπαγωγής'' (κρίση υπαγωγής). Έλεος. Είπα και εγώ, κάτι δεν καταλάβαινα.
    Η αλήθεια είναι ότι α) έχω μεταφράσει γράμμα του Ένγκελς που λέει ότι για το πρώτο τόμο του Κεφαλαίου σημαντικά είναι το ''Είναι'' και η ''Ουσία''. Βέβαια δεν λέει για το περιεχόμενο του δεύτερου και του τρίτου, β) και ο Λένιν στα ''Φιλοσοφικά Τετράδια''λέει ότι το πιο ακατανόητο ιδεαλιστικό κλπ κομμάτι του Χέγκελ είναι η ''Κρίση''. Βέβαια, παραδόξως, στα επιμέρους σχόλιά του λέει πολλά θετικά, παρά τον γενικό αφορισμό.

    Επίσης πράγματι, με βάση και όσα λέει ο Ένγκελς παρακάτω, εδώ τους κλασικούς φαίνεται να τους ενδιαφέρει η ''νομοτελής'' ανάπτυξη της γνώσης μέχρι τη διάγνωση νομοτελειών κλπ. Οπότε μοιάζει να στέκει η ερμηνεία για τις ''θεωρίες για την υπεραξία''. Όμως α) έχουμε κάποια ικανοποιητική έκθεση επιχειρημάτων (σε μορφή αντιστοιχίας κατηγοριών) όσων αφορά τη βαζιουλινική άποψη για τις ''θεωρίας για την υπεραξία''; β) πώς επιχειρηματολογεί ο Chris Arthur περί της ''Έννοιας''; Επίσης έχει πάρει το μάτι μου και άλλες τέτοιες ερμηνείες. Γενικά η παγίδα στον Χέγκελ είναι ότι πχ μπορείς να δεις τη διαλεκτική του Κεφαλαίου και από τη σκοπιά της ''Φαινομενολογίας'' (με όρους κυρίου-δούλου, αλλοτρίωσης κλπ σε σχέση με κεφαλαιοκράτες-εργάτες κ.α. Κάνει μια νύξη ο Μάρξ στη Φαινομενολογία στην υποσημειώση 18 αν θυμάμαι καλά στον πρώτο τόμο, παραλληλίζοντας τα εμπορεύματα με την εγελιανή ''αναγνώριση'' των ανθρώπινων συνειδήσεων, για μένα πολύ σημαντική ένδειξη μιας ευρύτερης του οικονομικού κοινωνικής οντολογίας).

    Γενικά έχω μελετήσει την ''Έννοια'' λιγότερο από όλα τα κομμάτια και είναι στα άμεσα σχέδιά μου. Το θεωρώ πολύ σημαντικό και ''παραμελημένο'' τμήμα.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  11. Για το πρώτο σου ερώτημα α) ο πατέλης στο διδακτορικό του ασχολείται από όσο ξέρω με το θέμα της υποκειμενικής λογικής. Πάντως ρίχντοντας μία γρήγορη ματιά στο κείμενό του για το γίγνεσθαι της πολ οικ και στην υποκειμενική λογική χρησιμοποιεί τις κατηγορίες της αντικειμενικής λογικής. Δεν αναφέρεται σε κρίσεις κτλ. Βέβαια και οι κρίσεις στον χέγκελ συγκροτούνται με βάση την αντικειμενική λογική. Εγώ θεωρώ ότι η έκθεση του χέγκελ σε έννοιες-κρίσεις-συλλογισμούς είναι κάπως αφηρημένη και μάλλον ακατάλληλη για να μελετήσει κανείς την κινηση της επιστημονικής σκέψης. Είναι κάπως απλουστευτικό και μορφικό να χωρίζεις την ανάπτυξη της επιστήμης σε κρίσεις και συλλογισμούς.
    Για τον άρθρουρ δεν ξέρω τι λέει. Πάντως εδώ πρέπει να πω ότι στην γερμανία υπάρχει ολόκληρη σχολή
    που ασχολείται με το κεφάλαιο του μαρξ σε σχέση με τον χέγκελ και λέγεται neu marx lekture. Ο πιο γνωστός είναι ο Reichelt και υπάρχει και ο heinrich ο οποίος δεν είναι ακαδημαικός. Ο τελευταίος είναι και σχετικά νεος(1956). Με αυτούς θέλω να ασχοληθώ στους επόμενους μήνες

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  12. @θάνος Λιάπας

    Aν ο δεύτερος έχει δημοσιεύσει στα αγγλικά, παίζει να έχω δει κείμενό του.
    Yπάρχει στον αγγλοσαξονικό κόσμο και η τάση ''new dialectics'', o Αrthur είναι βασικά αλλά υπάρχουν και άλλοι. Επίσης κάτω από αυτόν τον τίτλο μπλέκονται και άλλες νέες αναγνώσεις. Εγώ στέκομαι στου Kosok και του Bhaskar (ο δεύτερος εμπνέεται από τον πρώτο), που είναι μια διαλεκτική η οποία δίνει έμφαση στο ''όριο'' σε σχέση με την αρνητικότητα (χωρίς να παύει να αναφέρεται στη δεύτερη). Τσέκαρε οπότε new dialectics και Kosok-Bhaskar.

    Πιστεύω ότι η χρησιμότητα της έννοιας δεν είναι όσον αφορά την κίνηση της επιστημονικής σκέψης, με ενδιαφέρει με άλλο τρόπο αλλά θα το συζητήσουμε εν καιρώ.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. @Θάνος Λιάπας

      Και του Μπαντιού το έργο και άλλων εντελώς ''ανυποψίαστων'' πατάει πολύ στην εγελιανή λογική.

      Διαγραφή
  13. το έχω υπόψη αυτό το ρεύμα. Διάβασα πρόσφατα κάποια σημεία από το βιβλίο του tony smith που είναι επίσης σε αυτό το ρεύμα. Κατά τη γνώμη μου είναι χρήσιμο γιατί με απλά λόγια βάζει μία νέα σχέση μαρξ-χέγκελ. Νομίζω όμως ότι η σκέψη του δεν έχει βάθος. Κάνει κριτική στην κριτική του μαρξ απέναντι στον Χέγκελ και θέλει να βγάλει το χέγκελ ότι κατά βάση είναι υλιστής(ή πολύ πιο υλιστής απόσο φανταζόταν ο μαρξ) ,γιατί ξεκινά από την εμπειρία. Δεν έχει άδικο ως προς το ότι ο Χέγκελ έχει πολύ έντονη την σχέση με το πραγματικό αλλά αυτή είναι η μία πλευρά του χέγκελ(και η τεκμηρίωσή του είναι κάπως φτωχή). Δεν πιάνει καθόλου το ότι μέσω της εμπειρίας ανακαλύπτουμε μέσα στο πραγματικό κατηγορίες της σκέψης ,οι οποίες προυπάρχουν και πραγματώνονται στο πραγματικό. Έτσι συνολικά η προσέγγισή του είναι κάπως μονόπλευρη και απλοική.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. @Θάνος Λιάπας

      Δες Kosok και Bhaskar που είναι τελείως διαφορετικοί. http://www.thenewdialectics.org/hegeldiallog.htm Είναι μαθηματικοποιημένη φορμαλιστικά η ανάπτυξη. Ενώ στον Bhaskar θα δεις μια περίεργη οικείωση της διαλεκτικής από έναν κριτικό ρεαλιστή.
      Βασικά και στους δύο είναι α) η θεώρηση της αντίφασης ως ''λογικού παράδοξου'' που επιλύεται και ξαναεμφανίζεται κλπ β) η μετάφραση ως ''παρουσία-απουσία'' της σχέσης καταφατικού-αρνητικού. Παρουσία-απουσία δεν είναι παρά δύο μορφές εμφάνισης του ορίου ανάμεσα.

      Διαγραφή
  14. Πιο εύληπτο και πολύ σημαντικό αυτό http://www.thenewdialectics.org/dynpara.htm

    ΑπάντησηΔιαγραφή